Basra Körfezi Ticareti Üzerinde Sasani-Bizans ve Arap Mücadelesi

Erken Ortaçağların birbirine rakip iki büyük devleti olan Sâsânî ve Roma daha sonraları Bizans Devleti ile bunların müttefikleri olan Arap Kabileleri arasında siyasî, ticarî ve askerî anlamda büyük bir çekişme söz konusudur. Bütün bu çekişmelerin arkasında her iki devletin de ticaret yollarına egemen olma ve birbirlerine karşı siyasî üstünlük kurma mücadelesinin bulunduğunu görmekteyiz. Bu çekişmenin odak noktalarından bir tanesinin de Uzak Doğu ticaretinde söz hakkına sahip olma ve önemli pazar kentlerinin ele geçirilmesi gayretleri noktasında gerçekleştiğini görmekteyiz. Bu gayretlerin önemli uzantılarından bir tanesi de Basra Körfezi ve Uzak Doğu üzerinde ticarî imtiyaz elde edebilme mücadelesidir. Bu mücadelede körfezin önemli sakinlerinden olan Arapların da önemli rolleri bulunmaktadır. Fakat körfez üzerinde üstünlük kurma yarışında Araplar ikiye bölünmüşlerdir ve Hire Arapları Sâsânîlerle ittifak halindeyken; Hatara ve Gassanî Arapları ise Roma ve Bizanslılar ile ittifak halindedirler

Anahtar Kelimeler:

Roma, Bizans, Sâsânî, Arap, Basra Körfezi, Ticaret.

The Fights of Sasanid, Byzantine and Arab Tribes Over The Trade of Persian Gulf

There was a big conflict between Sasanid and Rome called Byzantin later on , two big countries in early Middle Age, and their allies, the Arap tribes, in terms of politic, commercial and military. Under all conflicts, the most important factor was to dominate the trade routes and to gain political advantage over each other. We can see that one of the focal points of these conflicts is to have control over Far East trade and to capture important cities for market. In gaining commercial concession of both sides over Basra Gulf and Far East, Arabs also have important role. But Arabs was divided to the both sides in the race of establishing superiority over the Gulf. While Hire Arabs was alliance with Sassanids, Hatara and Gassani Arabs was alliance with Rome and Bizantines

Keywords:

Rome, Byzantin, Sasânid, Arabian, Basra Gulf, trade.,

PDF

___

ADEVİ, İbrahim Ahmet; ed-Devletu’l İslamiyye ve İmparatoriyye Rum, Kahire, 1958.
AĞIRAKÇA, Ahmet; “Gassaniler”, DİA, c. XIII, İstanbul, 1996.
AHMED, Lebîd İbrahim; “İslam Ortaçağında Basra Körfezinin Tarihsel Kaynakları” (çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih Ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008.
ALİ, Cevâd; el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, c. I-X, Beyrut, 1968.
ALTUNGÖK, Ahmet, Siyasî, İdari, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Açıdan Sâsânî Devleti, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ, 2012.
ASKERÎ, Süleymân Îbrahîm, et-Ticâre ve’l Milahe fî’l Halici’l-Arabî fi Asri’l Abbasî, Kuveyt, 1998.
BAKIR, Abdülhalik; “Erken Ortaçağlarda Irak’ın Meşhur Şehri el-Hîre”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, c. VI, sa. 2, Elazığ, 2010.
BİLGE, Mustafa L.; “Ahvaz”, DİA, c. II, İstanbul, 1989.
BOLAY, Süleyman Hayri; “Adem”, DİA, c. I, İstanbul, 1988.
CANEPA, Matthew P, The Two Eyes of the Earth: Art and Ritual of KingshipBetween Rome and Sâsânîan Iran, Los Angeles, 2009.
CARTER, Robert, “The History and Prehistory of Pearling in the Persian Gulf”, Journal of the Economic and Social History of the Orient V. 662, Leiden, 2005.
CÜNEYDİ, Feridun Cüneydi, Tarih-i Mühendisî der İran, Nişabur, 1376.
DARYAEE, Touraj, “The Persian Gulf Trade in Late Antiquity”, Journal of World History, V. 14, No. 1, Hawai, 2003.
“Bazaars, Merchants, and Trade in Late Antique Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, V. 30, No. 3, Duke University Pres, 2010.
DİGNAS, Beate-Engelbert Winter, Rome and Persia in Late Antiquity Neighbours and Rivals, Cambridge University Press, New York, 2007.
DURANT, Will, Tarih-i Temeddün, (Trc. Ebu Talib Sarihi), Sazman-ı Amuzeş- i İslamî, Tahran, 1398.
GOLİ, Ali; KİANİPOUR, Manizheh, “The Persian Gulf in Historical Documents (BC to 18th Century), Cartographie Historique du Golfe Persique, (Edts: M. Taleghani-D. Silva Couto), Tahran, 2006.
ĞULEB, Muhammed Seyyid; et-Ticare fî Asri mâ Kable’l-İslam, Riyad, 1974.
HAKİKAT, Rafi, Tarih-i Kûmis, Tahran, 1362.
HAMEVÎ, Ebu Abdullah Şihâbeddîn Yâkût; el-Mucemü’l-Büldân, c. I-VI, Beyrut, 2008.
HAMİDULLAH, Hamidullah; İslam Peygamberi (çev. Salih Tuğ), c. I-II, Ankara, 2003.
HASAN, Hadi, Sergüzeşti Keştiranî İraniyân, (trc. Ümid İktidarî), (Yrz, Trz).
HASAN, İbrahim Hasan; Târîhu’l-İslâm: es-siyâsî ve’d-dîni ve’s-sekâfî, c. I- IV, Kahire, 1976. (Türkçe trc. İsmail Yiğit, İslâm Tarihi: Siyasî, Dinî, Kültürel, Sosyal, c. I-VI, İstanbul, 1988).
HAŞİMİ, Rıza Cevad; et-Tarîh ve Asâru’l-Halîci’l-Arabî, Bağdat, 1985.
HAUSSİG, Hans Wilhelm, İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi, (çev. Müjdat Kayayerli), Kayseri, 1997.
HEMEDANÎ, Ahmed b. Muhammed b. Fakîh; Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân (nşr. M. J. De Goeje), Leiden, 1967.
HINZ, Walther; İslamda Ölçü Sistemleri, (çev. Acar Sevim), İstanbul, 1990.
HİŞAB, Yahya; İran Fi Ahdul Sasanîyyin, Kahire, 1957.
HİTTİ, Philip K. ; Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, (çev. Salih Tuğ), c. I-IV, İstanbul, 1989.
HOURANİ, George F, Arab Seafaring, New Jersey, 1995.
İBN HURDÂZBİH, Ubeydullah b. Abdullah (300/913); Kitabu’l-Mesâlik ve’l- memâlik, Leiden, 1967, (Türkçe trc. Murat Ağarı, Yollar ve Ülkeler Kitabı, İstanbul, 2008.)
HUZAYYİN, Suleyman; Arabian and the far East, Kahire, 1942.
İSTAHRÎ, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed; el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kahire, 1961.
İBNU’L BELHİ, Farsname, (Tsh. Guy Le Strange, R. E. Nikolsen), Tahran, 1339.
İBNÜ’L-BELHÎ, “Farsnâme”, (çev. Abdulhalik Bakır-Ahmet Altungök), Ortaçağ Tarih Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008.
İBN SERAÎ, Hammad Muhammed, el-Alâkatu’l-Hadâriye Beyne Mıntıkatî’l Halicî’l-Arabî ve Şibhî’l Kârretî’l Hindiyye ve Cenubî Şarkî Asyâ, Riyad, 2006.
KAZVÎNÎ, Zekeriyya b. Muhammed; Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut, 1969.
LEWİS, Archibald R. ; el-Kuvval Bahriyye ve’t-Ticarîye fî Bahrî’l Mutevassıt, (trc. Ahmed Muhammed İsa), Kahire, 1960.
MAKDİSÎ, Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekr; Ahsenü’t tekâsîm fî mâ’rifeti’l- ekâlîm, (nşr. . Muhammed Ali Baydoun), Beyrut, 2003.
MALEKANDATHİL, Pius, Maritime, India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean, New Delhi, 2010.
MEŞKÜR, Cevad, Tarih-i İran Zemin, Tahran, 1366.
MEZ, Adam; Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti-İslam Rönesansı, (trc. Salih Şaban), İstanbul, 2000.
MÜCTEHİDZÂDEH, Pirus, “The Persian Gulf in the Geographical Views of the Ancient World”, Cartographie Historique du Golfe Persique, (Edts: M. Taleghani-D. Silva Couto), Tahran, 2006, s. 11-12.
NEFİSÎ, Said, Tarih-i Temeddün-i İran-i Sâsân, Tahran, 1331hş.
ORTAYLI, İlber, Türkiye İdare Tarihine Giriş, Ankara, 1996.
REİSNEYA, Rahim, Azerbaycan der Seyri Tarih-i İran, Tahran, (Trz).
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Dînar”, DİA, c. IX, İstanbul, 1994.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Dirhem”, DİA, c. IX, İstanbul, 1994.
SALİM, Muhammed; İzmihlalu’l-İmparatoriyyeti’r-Rumaniyye ve Sukûtuha, c. I-III, Kahire, 1969.
SAMİ, Said Ahmet; Tarihu Halici’l Arabî min Akdemi’l Usûr hattâ Tahrîri’l Arabî, Basra, 1985.
SHAHÎD, İrfan, Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, C. 1, Harvard University Press, 1995.
SYKES, P. M, A History of Persia, C. 1, London, 1915.
ŞAKİR, Muhammed; Tarihu’l Halîci’l-Arabî, Amman, 2003.
TABERÎ, Muhammed b. Cerîr (310/922); Tarih-i Taberî Tercemesi, c. II, Konya, 1982.
VASİLİEV, Aleksandr A, History of the Byzantine Empire, 324–1453, C. 1, Canada, 1952.
YA’KÛBÎ, Ahmed b. İshâk b. Cafer (292/905) ; Târihu’l-Yakûbî, (nşr. Muhammed Ali Baydoun), c. I-II, Beyrut, 2002.
YILDIRIM, Taner; Abbasîler Dönemi Basra Körfezi’nde Uluslararası Taşımacılık ve Ticâret, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ, 2012.
YILDIZ, Hakkı Dursun, İslamiyet ve Türkler, İstanbul, 2000.
ZERRİNKOOB, A. Hüseyin, Do Karn-ı Sükût, Tahran, 1378.
WALKER, Joel, The Legend of Mar Qaedagh, Narrative and Christian Heroism in Late Antique Irak, Los Angeles, 2006.
WHİTEHOUSE, David; WİLLİAMSON, Andrew, “Sâsânîan Maritime Trade”, Iran, (The Biritish Institute of Persian Studies), V. XI, London, 1973.
WİLSON, Arnold, The Persian Gulf, New York, 2011.