Sümeyra ALAN

Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā’da Sayı Sistemleri

Somut göründüğü kadar soyut kültürü de içinde barındıran sayılar, insanlığın tarihi kadar eskidir. Dilin var oluşuyla birlikte her kültür kendi yaşam ve hayat tecrübeleri neticesinde sayılara bir takım gizli anlamlar ve kudsiyetler yüklemişlerdir. Bu durumun oluşmasında folklor, edebiyat, müzik, din, inanış gibi kültür ögeleri de etkili olmuştur. Bir toplumda kullanılan sayılar yahut sayı sistemleri incelendiğinde o toplumun inanışlarını, geçmişten günümüze aktarılan tarihî birikimlerini, yaşadıkları coğrafî bölgelerdeki oluşturdukları ve etkilendikleri kültürlerden izleri de görebilmek mümkündür. Öyleyse sayılar ve sayı sistemleri; dil içerisinde belirli oranda olsalar da toplumların hayatında önemli bir rol oynarlar ve her toplumun kendini ifade edebildiği bir sayı sistemi vardır. Köktürk dönemi metinlerinde görmeye başladığımız sayı sistemimiz sırasıyla Uygur, Karahanlı, Harezm-Kıpçak, Çağatay ve Osmanlı dönemi metinlerinde evrilerek günümüzdeki şeklini almıştır. Harezm Türkçesi dönemi de bu dönemler içerisinde önemli yere sahiptir. Bu döneme ait metin olan ḲıṣaṣüʼlEnbiyā, Nāṣirü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī tarafından kaleme alınmış bir peygamberler kıssasıdır. Aynı zamanda siyer özelliği de taşımakta olan eser, Arapçadan Farsçaya yapılmış bir tercümenin Türkçeye uyarlamasıdır. Müellif, Ḳıṣaṣ-ı Rabġūzī adını verdiği eserini 709 (1309-10) yılında yazmaya başladığını, gece gündüz yoğun bir şekilde çalışarak 710’da (1310-11) tamamladığını ve Nāṣirü’d-dīn Toḳ Buġa’ya sunduğunu belirtir. Tanrı’ya hamdüsenâ, bir na‘t-ı şerif ve Toḳ Buġa’nın methiyesiyle başlayan Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā’da kâinatın yaratılışına temas edildikten sonra Hz. Âdem’den itibaren bütün peygamberlerin kıssaları ile Hâbil ve Kâbil, Hârût ve Mârût, Avac b. Annâk, Kârûn, Sâmirî, Ashâb-ı Kehf ve Fil Vak‘ası gibi çeşitli kıssalara yer verilmiş, Hz. Peygamber’in siyeri geniş biçimde anlatılmış, dört halifenin faziletleri zikredilmiştir. Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā’nın pek çok nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalar arasında eserin en eski ve dönemin dil özelliklerini en iyi yansıtan nüshası olarak British Museum’daki (Londra) nüshadır. Harezm Türkçesiyle kaleme alınan Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā üzerine metin neşrinden dil çalışmalarına, edebiyat tarihi çalışmalarından üslûp çalışmalarına varıncaya değin çeşitli tür ve miktarda çalışmalar yapılmıştır. Yapılan çalışmalara katkı sağlamak amacıyla kaleme aldığımız bu makalede; Aysu Ata tarafından yayımlanan Nāṣirü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) adlı eser temel alınmış, Ḳıṣaṣüʼl-Enbiyā’da yer alan sayı sistemleri birbirinden farklı başlıklar altında incelenerek ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Metinler; Al-Rabghūzī The Stories of the Prophets Ḳiṣaṣ al-Anbiyā: An Eastern Turkish Version adlı eserle de karşılaştırılmış, okuma farklılıkları belirtilmiştir. Yapılan inceleme sonucunda bu nadide eserde geçen sayı sistemlerine ufak da olsa bir ışık tutulmaya çalışılmıştır.

Number Systems in Ḳıṣaṣ Al-Anbiyā

The numbers, which include abstract culture as well as concrete looks,are as old as the history of humanity. With the existence of language,each culture has placed several hidden meanings and attributes onthe numbers as a result of their own life and life experiences. In thissituation, folklore, literature, music, religion, belief, such as culturalelements have been influential. When the numbers or number systemsused in society are examined, it is possible to see the beliefs of thatsociety, the historical accumulation transferred from the past to thepresent, and traces of the cultures they formed and influenced in thegeographical regions where they lived. So numbers and number sys tems play an important role in the lives of societies, even though theyare at a certain rate within the language, and every society has a sys tem of numbers that can express itself. Our number system, which westarted to see in the Kokturk period texts, has evolved into the Uigur,Karakhanid, Khorezm-Kipchak, Chagatai, and the Ottoman periodtexts. The period of Khorezm Turkish has an important place in theseperiods. The text of this period, Ḳiṣaṣ al-Anbiyā, is a story of prophetswritten by Nosiruddin Burhonuddin Al-Rabghūzī. The work, whichalso has a prophetic biography characteristic, is an adaptation of atranslation from Arabic to Persian into Turkish. The author states thathe began writing his work called Ḳiṣaṣ Al-Rabghūzī in 709 (1309-10),and completed it in 710 (1310-11), working extensively day and night,and presented it to Nosiruddin Tok Buga. The work titled Ḳiṣaṣ al-An biyā begins with the praise of God, a poem praising the Prophet Mu hammad (s), and praise Tok Buga. After the creation of the universe isexplained in the work, after the stories of all the prophets from Adamto Abel, and Cain, Hārūt and Mārūt, Avac b. Annāk, Croesus, Sāmarí,Seven Sleepers, and Ām al-fīl (year of the Elephant) are given var ious stories. The prophetic biography of the Prophet (s) was widelydescribed and the virtues of the four caliphs were mentioned. Thereare many copies of Ḳiṣaṣ al-Anbiyā. Among these copies is the onein the British Museum (London), which is the oldest of the worksand best reflects the linguistic features of the period. There have beenvarious types and quantities of works on Ḳiṣaṣ al-Anbiyā written inKhorezm Turkish, ranging from text to language studies, from liter ary history studies to stylistic studies. The number systems in Ḳiṣaṣal-Anbiyā are examined under different headings and given in detailin this article, which we have written to contribute to the work done;Nosiruddin Burhonuddin Al-Rabghūzī, Ḳiṣaṣ al-Anbiyā (Stories of the Prophet) published by Aysu Ata is based on the work. The texts werealso compared to the work called Al-Rabghūz ī The Stories of theProphets Ḳiṣaṣ al-Anbiyā: An Eastern Turkish Version, with differ ences in reading indicated. As a result of the examination, a light wastried to be shed on the number systems mentioned in this rare work

PDF

___

Ata, Aysu (1997). Nāṣirü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I. (Giriş-Metin-Tıpkıbasım) II. (Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 681/I-II.)
------------ (2016). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm-Altınordu Türkçesi, 2. baskı, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
Argunşah, Mustafa-Sağol Yüksekkaya, Gülden (2014). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
Argunşah, Mustafa (2015). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
Bacanlı, Eyüp (2012). “Geçmişten Günümüze Türkçenin Sayıları ve Sayı Sistemi”, Bilim ve Teknik. s. 76-78.
Cin, Ali (2010). “Rabguzi’nin Kısasü’l Enbiyasının Tahran Nüshası”, Turkish Studies Eski Oğuz Türkçesi Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Adına, 22,5/1, s. 237- 245.
Clauson, Sir Gerard (1959). “The Turkish Numerals”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1/2. s. 19-31.
Daşdemir, Muharrem (2013). “Türkçede Miktar ve Sayı Sistemi”. Turkish Studies, Sayı: 8/13, s. 309-336.
Durkin-Meisterernst, Desmond (2004). Dictionary of Manichaean Tezts. C. III: Texts from Central Asia and China. Part 1. Dictionary of Manichaean Middle Persian and Partian. Turnhout: Brepols. (Corpus fontium Manichaeorum: Subsidia.)
Eckmann, Janos (2003). Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic, Brill, Boston.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. baskı, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Ergin, Muharrem (2013). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Gabain, A. von (1995). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 532.)
Gözütok, Avni (2008). “Rabgûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37, s. 1-30.
H. E. Boeschoten, J. O’Kane (2015). Al-Rabghūzī: The Stories of the Prophets, Qiṣaṣ al-Anbiyāʼ, An Eastern Turkish Version (Second Edition), Brill, Leiden-Boston, Vol. I: Text Edition, XXXI+706 pp. Vol. II: Translation, IX+687 pp.
İfrah, Georges (1999). Rakamların Evrensel Tarihi: Bir Gölgenin Peşinde, (çev. Kurtuluş Dinçer), C.1, 9. baskı, Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
İşbilir, Ömer (2013). “Yük” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 44, s. 46-48.
Kabadayı, Osman (2017). Yetmiş Yıl Önce Yayımlanan “Rabgūzī Sentaksı” Adlı Eser Üzerine Düşünceler ve El-Rabgūzī’nin Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, Journal of Old Turkic Studies, 1 (1), s. 76-97.
Kallek, Cengiz (1993). “Batman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul, s. 199-200.
Kaymaz, Zeki (1991). “Eski Anadolu Türkçesinde Sayı Adları ve Kullanılışları” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 9-17.
--------- (2002). “Türklerde Sayı Sistemi”, Türkler Ansiklopedisi, C.3, s. 419-426.
Özyetgin Melek (2007). “Tarihi Türk Dili Alanında Uzunluk/Mesafe Ölçümünde Kullanılan Birimler”, ICANAS 38 (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), s. 1413-1420.
Şenaysoy, Selin (2016). Eski Türkçede Sayılar, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
Taşkın, Ünal (2005). Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ.
Tekin, Talat (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (AKDTYK. TDK Yay. 1195)
Tokyürek, Hacer (2014). “Eski Uygurca Sayı Sisteminde Takı Ve Artokı Sözleri Üzerine”, Türkbilig, C.1, s. 1-12.
Yılmaz Önder, Sevim (2003). “Türk Dillerinde Sayı Sistemi”, Studies in Turkish Linguistics (ed. A. Sumru Özsoy, Didar Akar, Mine NakipoğluDemiralp, E. Eser Erguvanlı-Taylan, Ayhan Aksu-Koç). İstanbul: Boğaziçi University Press