19270

Bilim Tarihi Perspektifinden “Yediİklim” Nazariyesi ve Kültür VeEdebiyatimizdaki Yansımaları

Coğrafya (Géographie) Yunanca kökenli bir kelimedir. “Dünya” ve “kozmos” hakkında, temelleri eski Sümer, Babil ve Mısır medeniyetlerinde atılmış olan metodik düşüncenin ana hatları, felsefenin bir alt disiplini olarak antik Yunan felsefe okulunda şekillenmiştir. Aristoteles’in Fizik, Kosmos ve Meteorologica gibi eserleri defalarca tercüme edilmiş olması Yunan felsefe ve bilim okulunun İslam dünyasındaki etkisini gösterir. Bununla beraber astronomi, dünya ve coğrafya bilgisinin oluşum ve gelişimi İskenderiye ekolüne ve Batlamyus (Ptolemaios ö. 168? ) kuramlarının çevirileriyle şekillenmiştir.Batlamyus’un ikonografik eserleri “Almagest” ve “Coğrafya Kılavuzu” dünya merkezli evren tasarımını esas alır. Bu eserler, kozmogoni, yıldız ve gezegen hareketleri gibi astronomik bilgiler ile yeryüzü topografyasını ve harita referanslarını sunan zengin kaynaklardır. ElMecistî adıyla çevrilen Almagest, İslam dünyasında, bilhassa Halife Me’mun zamanından itibaren, coğrafyanın temel kaynağı olarak benimsenmiştir. Eserin, İbn-i Hurdazbih, Ferganî, Muhammed b. Musa el-Harizmî, Ebûl- Fidâ gibi büyük coğrafya âlimleri tarafından yeniden değerlendirilip, yer yer değiştirilerek tercüme edildiği görülür.Yeryüzünün meskûn ve gayr-i meskûn bölgelerine dair çıkarımlar bu çalışmanın ürünüdür. Bir coğrafi terim olarak “yedi iklim” bu temeller üzerine kurgulanmış dünya tasarımıdır. Bu kuram, dünyanın meskûn kısımlarının yedi iklim bölgesine ayrılmasına ve yedi büyük deniz tarafından çevrilmiş olmasına işaret eder.Söz konusu görüşün kültürel etkileri ise edebiyatımızın coğrafya algısını şekillendirmiştir. Edebiyat, “mekân” unsuru olmadan düşünülemeyeceği için, onun coğrafya ile doğrudan ilişkisi vardır. Edebiyatta coğrafya, “géo-littéraire”, insanın yaşadığı dünyayı anlamlandırmak istemesinin doğal sonucu olarak günümüzde de konuşulan bir edebiyat kuramıdır. Bu çalışmada, bilim tarihi açısından önemli olan söz konusu astronomik ve coğrafî kuramların kültür ve edebiyatımızdaki yeri ele alınacaktır. Klasik edebî metinlerin çok katmanlı yapısında bazen gerçek değer, bazen de sembolik- alegorik bir kalıp olarak değerlendirilen unsurlar, kavram sözlükleriyle açıklanmaktadır. Son derece zengin kültürel verileri toplayan bu çalışmaların klavuzluğu şüphesiz çok önemlidir. Bununla beraber, metinlerin kültürel örüntüsünde yakalanan kavram, terim ve çeşitli sembolik unsurların pek çoğu, derinde karmaşık köklere sahiptir. Bu gibi unsurların kökenini multi-disipliner bir okumayla aramak ve değerlendirmek edebi metinlerin yorumuna boyut katacaktır. Bu çalışmada, bu çeşit bir okumaya örnek olarak, kültür ve edebiyatımızda sıkça karşılaşılan bir coğrafi terimin kökenini, gelişim ve dönüşümlerini izlemek hedeflenmiştir. Bir astro-coğrafya terimi olan ve gök cisimlerinin yeryüzünün bölümleriyle ilişkilerini açıklayan “yedi iklim” nazariyesinin kullanımları edebi metinlerde aranacaktır. Klasik edebi metinlerde “yedi iklim”, çeşitli bağlamlarda bazen bir terim, bazen sembol, bazen de bir motif olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmada, “yedi iklim” kavramı etrafında teşekkül eden dünya tasarımının kültür ve edebiyatımıza yansıma biçimleri mesnevi ve divanlardan hareketle ele alınacaktır.

Reflections of “Seven Climates” Theory on Our Culture and Literature

Geography (Géographie) is a Greek-derived word. Main lines of me thodical thinking that its foundations laid in ancient Sumerian, Bab ylon and Egypt took shape in ancient Greek philosophy school as asub-discipline of philosophy.The fact Aristotle’s works such as Physics, Kosmos and Meteorolog ica have been translated many times, reveals the impact of the Greekschool of prhilosophy and science on Islamic world. Nonetheless, thecreation and development of the information related to astronomy,world and geography is shaped through the cult of alexandria and thetranslation of the theory of ptolemy. Ptolemy’s iconographic works “Almagest“ and “Geography Guide“ arebased on world-centered universe design. These sources are the resultof a large study including astronomical information such as cosmog ony, star and planetary movements, and inferences about the settledand unsettled areas of the earth. In particular, from the time of theCaliph Al-Ma’mun, it was also adopted by the Islamic scholars. It canbe observed that the work was re-assessed and translated via partialchanges by scholars of geography such as İbn-i Hurdazbih, Ferganî,Muhammed b. Musa el-Harizmî, Ebûl- Fidâ. Deductions concerningthe residential and non-residental areas of the earth exist as a result ofthis work. As a geographical term, “seven climates” is the design of theworld which is built on these foundations. This theory points to thefact that the settled parts of the world are divided into seven climaticzones and also surrounded by seven large seas.The cultural influences of this view shaped the geography perception ofour literature. Since literature cannot be considered without the “space”concept, it has a direct connection with geography. Geography in liter ature /“géo-littéraire” is a literary criticism theory that is spoken todayas a natural consequence of humans desire to make sense of the worldin which they live. In this study, the place of astronomical and geographical theories-which are significant in term of history of science- in our culture andliterature will be discussed. The concepts which sometimes are eva luted as real value and sometimes as symbolic are explained with thedictionaries of concepts in the multi-layered structure of classical texts.The guiadance of this work which accumulates tremendously rich cul tural datas is very important beyond any doubt. However, most of theconcepts, terms and various symbolic elements which are caught in the cultural pattern of the texts have sophisticated roots deep down.Analyzing elements like this with a multidisciplinary reading will en hance the interpretation of literature texts. In this work, it is aimed toobserve the origin, development and transformation of a geographicalterm which is quite familiar to our culture and literature as this typeof reading. The transformation of the concept “seven climate” which isan astro-geographical term and which explains the relation betweencelestial bodies and the sections of earth will be searched in texts. In classical texts, “seven climates” appears in different ways:as a term,symbol or motif. In this work, the forms of reflection of world designformed around the concept “seven climates” to our culture and litera ture will be analyzed in the light of mesnevis and divans.

PDF

___

AĞARI, M. (2007). Irak ve Belh Coğrafya Ekolleri ve İlk Temsilcileri: İbn-i Hurdazbih, Ya’kubî ve İstahrî, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(34), 169- 191.
AKDOĞAN, Yaşar, Ahmedi Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78357/ ahmedi-divani.htm(E. T.20.07.2019).
AKDOĞAN, Yaşar, Ahmedi İskendernâme, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR78415/ahmedi--- iskendername.html(E. T.20.07.2019).
ARİSTOTELES (1997). Gökyüzü Üzerine (çev. Saffet Babür), Ankara: Dost Kitabevi.
ARİSTOTELES (1997). Fizik, çev. Saffet Babür, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ARSLAN, Mehmet (2018). Leyla Hanım Divanı https://ekitap.ktb.gov.tr/ TR-215361/leyla- hanim-divani.html (E. T.20.07.2019).
AYDIN, Gülseren (1992). Batlamyus Diyanet İslam Ansiklopedisi, 196-199.
BURRİ, R. (2009). “The Rediscovery of Ptolemy’s Geography (End of the Fourteenth to End of the Fifteenth Century).” Imago Mundi, 61(1), 124– 125.
CATTANEO, A. (2016). European Medieval And Renaissance Cosmography: A Story Of Multiple Voices, Asian Review Of World Histories, 4(1), 35-81.
EBU’L- FİDA (2017). Ebu’l Fida Coğrafyası/ Takvimü’l- Büldan ( çev. R. Şeşen) İstanbul: Yeditepe Yay.
FERGANİ (2012). Cevâmi İlm En-Nucûm Ve Usûl El-Harekât EsSemâvîyye / Astronominin Özeti Ve Göğün Hareketlerinin Esasları 2)
Şerhu’l Mülahhas Fî İlmi’l-Hey’e / Astronomiye Giriş ( Çev. Yavuz Unat), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
GÜLERSOY, A. E. (2014). Unutulmuş Bir Coğrafya Ekolü: Belh Coğrafya Okulu. Electronic Turkish Studies, 9(11).
İBN HALDUN (1990). Mukaddime I, II,III. Şark İslam Klasikleri, İstanbul: MEB Yayınları.
KARAKÖSE, Saadet (2017). Said Giray Divanı https://ekitap.ktb.gov.tr/ TR-194362/said- giray-divani.htm(E. T.20.07.2019
,KÂTİP ÇELEBİ (2008). Kitab-ı Cihannüma, (Müteferrika’dan çev. İ., Özükan vd).İstanbul: Boyut Yayın Grubu.
KÂTİP ÇELEBİ (2013). Cihannüma, I-II. 1. Baskı, İstanbul: MEDAM (Bahçeşehir Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi. KÜÇÜK, Sabahaddin, Bâki Divanı https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html(E. T.20.07.2019)
LEVEND, Agah, S. (1967). Ali Şîr Nevâî Hamse, Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi. MACİT, Muhsin (1017). Nedim Divanı https://ekitap.ktb.gov.tr/TR196897/nedim- divani.html (E. T.20.07.2019)
NİZAMÎ (2013). Heft Peyker ( Yümni’den çev. A. Yıldız) İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
PLATON, T. (2001). Timaios (çev: Erol Güney & Lütfi Ay). İstanbul: Sosyal Yayınları.
PLUTARKHOS (2007). Paralel Yaşamlar, İskender ve Caesar, (Çev. Furkan Akderin) İstanbul: Alfa Yayınları.
PTOLEMAİOS, Klaudios (2017). Coğrafya El Kitabı, İstanbul: Boyut Yayınevi.
SEZGİN, Fuat (2008). İslam’da Bilim ve Teknik, (çev. Abdurrahman Ali) İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
STONEMAN, R. (1991). The Greek Alexander Romance,. Penguin UK.
SANDERSON, M. (1999). The classification of climates from Pythagoras to Koeppen. Bulletin of the American Meteorological Society, 80(4), 669-674.
TATCI, Mustafa, Yunus Emre Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78411/ yunus-emre- divani.html
UNAT, Yavuz (2002). Osmanlılarda Coğrafya. Bilim ve Ütopya, 95, 31-33l. UNAT, Yavuz, Batlamyus. Felsefe Ansiklopedisi, 192-195
UNAT, Yavuz (1998). Fergânî’nin ‘Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları’ Adlı Astronomi Eseri, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 405-423.
UNAT, Y. (2001). Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel Yayınları.
UNAT, Y. (1999). Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış, Osmanlı (Editör: Güler Eren- Kemal Çiçek-Cem Oğuz), C, 8, 411-420.
WOLLOHOJİAN, A. M.(1969). The Romance of Alexander the Great by Pseudo-Callisthenes, New York: Columbia University Press