Yeşilçam’da Polisiyenin Eleştirel Dönüşümü: Toplumsal Gerçekçi Sinema Hareketinin Amblemi Olarak Gecelerin Ötesi

Türk sinemasının Yeşilçam öncesi uzun süren dönemi polisiye türü konusunda pek üretken değildir. Yeşilçam sinemasının oluşum döneminde (1948-1959) kitlesel film üretiminin sistemleşmesiyle birlikte beş hâkim sinema türü (melodram, tarihi film, komedi, polisiye ve köy filmi) standartlaşır. Bu türsel bağlamda yapımcılığına dönen Kemal Film için Lütfi Akad-Osman Seden ikilisi, suç melodramı ile sembiyotik ilişkiye giren polisiyeler üretir: Kanun Namına, Katil, Öldüren Şehir, Kanlarıyla Ödediler ve İntikam Alevi gibi melez filmler 1952-1956 arasında melodram ile polisiye estetiğini suç ve macera temaları etrafında harmanlar. Kemal Filmin basmakalıplaştırdığı polisiye türe toplumsal, siyasal ve iktisadi yeni bir eleştirel görünüm kazandıran, ayrıca bu türü hem içerikte hem de biçimde modernleştiren eser toplumsal gerçekçi sinema hareketinin öncüsü Gecelerin Ötesi’dir. Böylece, melodramın klişeleşmiş uzlaşımlarından nihayet kurtulan polisiye türü realizm ile senkretik bir bağ kurar. Film sanatının olmazsa olmazları biçime ve biçeme olduğu kadar sinemasal türlere de odaklanan “estetik tarih” perspektifinden hareket eden bu makalenin amacı, Türk sinema tarihyazımında türsel kimliği görmezden gelinip sadece sosyal ve realist temsilleri hatta sosyolojik yönleri etrafında değerlendirilen Gecelerin Ötesi’nin polisiyeyi nasıl yenilediğini kanıtlamaktır. Gecelerin Ötesi hangi estetik özellikleriyle hem polisiye türüne hem de toplumsal gerçekçi harekete girer? Bu film, Akad-Seden tandeminin temellerini attığı polisiye film geleneğinden neden ve nasıl farklılaşır? Çalışmanın problematiği bu çerçevede belirlenmiştir. Makalenin teorik çerçevesi ve analitik yöntemi ise “sinema türü kavramını” basit bir taksonomi etkinliği ya da etiketleme şekli olarak değil de, ciddi bir “yorumlama kategorisi” olarak kabul eden Raphaëlle Moine’ın kuramsal yaklaşımına dayanır.

Anahtar Kelimeler:

Metin Erksan, Gecelerin Ötesi, toplumsal gerçekçilik, polisiye, suç filmleri, yorumlama kategorisi olarak film türü, eleştirel alımlama.

The Critical Transformation Of Detective Movie in Yeşilçam Cinema: Beyond the Nights As the Emblem of Social Realist Film Movement

The period which took long time before Yeşilçam was not so productive in terms of detective movie. During the genesis of Yeşilçam period (1948-1959), five dominant film genres (melodrama, historical, comedy, detective and village movies) got standardized by the systematization of mass film production. The tandem of Lütfi Akad and Osman Seden produced the detective movies in symbiotic relationship with crime melodrama for Kemal Film, which got back to the production in this typical context: The hybrid movies such as In the Name of the Law, Murderer, The Killing City, They Paid with Their Blood and The Flame of Vengeance combined melodrama and detective aesthetic around the themes of crime and adventure between 1952- 56. Beyond the Nights which was the precursor of social realist film movement is the piece which brought a new critical image socially, politically, and economically the detective genre stereotyped by Kemal Film, and also, modernized this genre in terms of both content and form. By this way, the detective genre which got away from the conventions of melodrama established a syncretic link to realism. The aim of this article starting from the perspective of “aesthetic history” which focuses on cinema genres as much as on form and style among the basics of movie art is to demonstrate how Beyond the Nights renovates detective movies. It had been assessed only based upon its social and realist representations, and even its sociological aspects by ignoring its genre identity in Turkish cinema historiography. With which aesthetical aspects does Beyond the Nights take place both within the detective movie and social realist movement? How and why does this film differentiate from the tradition of detective movie initiated by the tandem of Akad-Seden? The problematic of this study was defined within this framework. The theoretical aspect and analytical method is based upon the theoretical approach of Raphaëlle Moine who considers “concept of cinematic genres” not only to be a simple taxonomy activity or labeling, but also a “category of interpretation.”

Keywords:

Metin Erksan, Beyond the Nights, social realism, detective movie, crime films, film genre as a category of interpretation, critical reception,

PDF

___

Algan, N. (2017). Metin Erksan. F. M. Kara (Ed.). Sansür ve Mülkiyetin Karşısında Metin Erksan (s. 25-49). İstanbul: Yitik Ülke Yayınları.
Altıner, B. (2005). Metin Erksan Sineması. İstanbul: Pan.
Altman, R. (2003). Sinema ve Tür. G. Nowell-Smith (Ed.). Dünya Sinema Tarihi (A. Fethi Çev.) (s. 322-333). İstanbul: Kabalcı.
Arpad, B. (5 Aralık 1952). Kanun Namına. Vatan, 4. _. (23 Ekim 1953a). İstanbul Canavarı. Vatan, 4. _. (5 Aralık 1953b). 6 Ölü Var. Vatan, 4. _. (13 Aralık 1953). Katil. Vatan, 5. _. (17 Şubat 1954a). Öldüren Şehir. Vatan, 4. _. (3 Ekim 1954b). Üçüncü Kat Cinayeti. Vatan, 4. _. (30 Ekim 1954c). Cingöz Recai. Vatan, 4. _. (2 Ocak 1955). Kaçak. Vatan, 5.
Benzin İstasyonlarını Soyan Bir Hırsız Şebekesi Yakalandı. (8 Nisan 1960). Vatan, 2.
Berksoy, F. (1998). 20. Yüzyıl Batı ve Türk Resminde Toplumsal Gerçekçilik. İstanbul: Kendi Yayını.
Berthé-Gaffiero, C. (2005). Le cinéma policier français de 1930 à 1950 : L’âge d’or du film à l’énigme, le whodunit. R. Moine (Ed.). Le Cinéma français face aux genres (s. 203-212). Paris: AFRHC.
Bordwell, D. (1999). On The History of Film Style. Cambridge, Londra: Harvard University Press.
Bordwell, D. ve Thompson, K. (2011). Film Sanatı: Bir Giriş (E. Yılmaz, E. S. Onat Çev.). Ankara: De Ki.
Butler, A. M. (2011). Film Çalışmaları (A. Toprak, Çev.). İstanbul: Kalkedon.
Chion, M. (2002). Technique et création au cinéma. Le livre des images et des sons. Paris: ESEC.
Cingöz Recai Fotoğrafı. (24 Ekim 1954). Vatan İlave, 4.
Daldal, A. (Ağustos 2003). Türk sinemasında toplumsal gerçekçilik: Bir tanım denemesi. Birikim, 172, 104-112. _. (2005). 1960 Darbesi ve Türk Sinemasında Toplumsal Gerçekçilik. İstanbul: Homer. Delaporte, C. (2015). Le genre filmique. Cinéma, télévision, internet. Paris: Presses Sorbonne Nouvelle.
Duru, N. (Yapımcı), Erksan, M. (Senarist), Erksan, M. (Yönetmen). (1960). Gecelerin Ötesi [Film]. Türkiye: Ergenekon Film.
Elsaesser, T. ve Hagener, M. (2011). Film Kuramı. Duyular Yoluyla Bir Giriş (B. Soner, B. Yıldırım, Çev.) Ankara: Dipnot.
Erksan, M. [Kamera]. (28 Ekim 1953a). İstanbul Canavarı. Dünya, 4, 6. _. (29 Ekim 1953b). Tenkidin Tenkidi. Dünya, 4, 6.
Esin, M. A. (6 Ocak 1957). İntikam Alevi. Pazar Postası, 9.
Film Festivalinin Neticesi Alındı. (30 Nisan 1953). Vatan, 1, 7.
Gecelerin Ötesi Afişi. (1960). Beyazıt Devlet Kütüphanesi Arşivleri.
Gecelerin Ötesi Fotoğrafı. (19 Kasım 1960). Vatan, 4.
Gecelerin Ötesi Film Hikâyesi. (Kasım 1960). Sinema, 3, 6-7, 34.
Gecelerin Ötesi İlanı. (20 Aralık 1960). Yeni Sabah, 5.
Gecelerin Ötesi Reklamı. (Aralık 1960). Yeni Sinema, 3, 18.
Gevgilili, A. (16 Mayıs 1959). Festivallere Giden Yol. Vatan, 2.
İlhan, A. (Şubat 1954a). Türk Sinemasının Estetik Seviyesi. Yeditepe, 55, 3. _. (Aralık 1954b). Sosyal Realizm Ne Olmak İstiyor. Yeditepe, 74, 3.
İstanbul Kan Ağlarken. (Eylül 1951). Yıldız, 37, 12-13, 24.
İstanbul Rehberi: Sinemalar. (20 Aralık 1960-5 Ocak 1961). Yeni Sabah, 5.
Journot, M-T. (2004). Le vocabulaire du cinéma. Paris: Nathan.
Jullier, L. ve Marie, M. (2007). Lire les images de cinéma. Paris: Larousse.
Kakınç, T, D. (5 Şubat 1956). Kanlar ile Ödediler. Pazar Postası, 8. _. (14 Mayıs 1961). Gecelerin Ötesi. Vatan, 4
Kanlarıyla Ödediler. (Aralık 1955). Yeni Yıldız, 30, 23.
Karamahmut, T. (Nisan 1953). Gene Değişmez. Yıldız, 18, 19, 23.
Kayalı, K. (2004). Metin Erksan Sinemasını Okumayı Denemek. Ankara: Dost. _. (2018). Gelenekselliğin ve Farklılaşmanın İç İçe Geçmesiyle Şekillenen Türk
Sineması Geçmişten Kopmadan Yenileşiyor. TRTAkademi, 3(5), 436-443.
Kovács, A. B. (2010). Modernizmi Seyretmek Avrupa Sanat Sineması, 1950-1980 (E. Yılmaz, Çev.). Ankara: De Ki.
Kracauer, S. (2015). Film Teorisi. Fiziksel Gerçekliğin Kurtuluşu (Ö. Çelik, Çev.). İstanbul: Metis.
Küçük, Y. (2016). Tenkit. Materyalist Gözleriyle Yazarlarımız. Ankara: Tekin.
Okan, T. (8 Ocak 1956). Yolpalas Cinayeti, Milliyet, 7.
Oktay, A. (2008). Toplumcu Gerçekçiliğin Kaynakları. Sosyalist Realizm Üstüne Eleştirel Bir Çalışma. İstanbul: İthaki.
Özdeş, O. (26 Aralık 1955). Kanlarıyla Ödediler. İstanbul Ekspres, 3, 5.
Özgüç, A. (Mayıs 1961). Festival ve Ötesi. Sinema, 29, 11-12. _. (2005). Türlerle Türk Sineması Dönemler – Modalar – Tiplemeler. İstanbul: Dünya Kitapları.
Özkırım, Ç. A. (18 Kasım 1960). Gecelerin Ötesi. Yeni Sabah, 4.
Özön, N. (1961). Üç Film. Türk Dili, 112, 216-219. _. (1962). Türk Sinema Tarihi. Dünden Bugüne: 1896-1960. İstanbul: Artist Reklam. _. (1968). Türk Sineması Kronolojisi (1895-1966). Ankara: Bilgi. _. (2000). Sinema, Televizyon, Video, Bilgisayarlı Sinema Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı. _. (2013). Türk Sineması Tarihi 1896-1960. İstanbul: Doruk.
Marie, M. (2005). Godard et la notion de genre. R. Moine (Ed.). Le Cinéma français face aux genres (s. 79-86). Paris: AFRHC.
Mayk Hammer: Bu Gece Son Gecesi. (19 Kasım 1955). Milliyet, 3.
Mitry, J. (1980). Histoire du cinéma Art et Industrie Vol. 4 – les années 1930. Paris: Editions Universitaires.
Moine, R. (2004). Le genre cinématographique : une catégorie de l’interprétation. Belphégor, 3(1), 1-10. _. (2008). Les genres du cinéma. Paris: Armand Colin. _. (2009). Film, genre et interprétation. Le français aujourd’hui, 2(165), 9-16.
Nagip, L. (2017). Realist cinema as world cinema. R. Stone ve P. Cooke (Ed.). The Routledge Companion to World Cinema (s. 310-322). Abingdon-on-Thames: Routledge.
Panel: Türkiye’de 1960’lar ve Sinema, (23 Ocak 2007). H. B. Kahraman (Düz.). Metin Erksan, Halit Refiğ, Ertem Göreç (Katılımcılar). İstanbul: Akbank Sanat.
Pillard, T. (2012). Une histoire oubliée : la genèse française du terme “film noir” dans les années 1930 et ses implications transnationales. Transatlantica, (1), 2-18.
Pinel, V. (2009). Genres et mouvements au cinéma. Paris: Larousse.
Refiğ, H. (Mart 1956a). Ebediyete Kadar. Akis, 96, 27. _. (Eylül 1956b). Festivaller. Akis, 121, 26. _. (Kasım 1956c). İntikam Alevi. Akis, 133, 24. _. (Aralık 1960). Bir İyi Niyet Gösterisi. Akis, 337, 34. _. (Haziran 1967). Bende de Kara Sevda Var-II. Yön, 219, 14-15.
Rejisör Metin Erksan Sinemadan Ne Anlıyor? (15 Mayıs 1962). Ataç, 1, 31.
Scognamillo, G. (2003). Türk Sinema Tarihi. İstanbul: Kabalcı.
Singer, B. (2003). Diziler. G. Nowell-Smith (Ed.). Dünya Sinema Tarihi (A. Fethi Çev.) (s. 134-148). İstanbul: Kabalcı.
Solelli, S. [Lüks Koltuktaki Adam]. (Aralık 1952). Kanun Namına. Yıldız, 102, 7, 21. _. (Mart 1953a). Kanlı Para. Yıldız, 13, 21. _. (Mayıs 1953b). Affet Beni Allah’ım. Yıldız, 19, 15. _. (Şubat 1954). Öldüren Şehir. Yıldız, 61, 3.
Sönmez, H. ve Öztürk, S. (1985). Metin Erksan: Türkiye’de Entelijansiya Yok. Ve Sinema, 1, 24-38.
Stam, R. (2014). Sinema Teorisine Giriş (S. Selman ve Ç. Asatekin, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
Teksoy, R. (2007). Rekin Teksoy’un Türk Sineması. İstanbul: Oğlak. Thompson, K. ve Bordwell, D. (2003). Film History: An Introduction. New York: McGraw Hill.
Thoraval, Y. (1996). Aujourd’hui et hier, le cinéma turc : le point de vue d’un amateur. CEMOTI : Cahiers d’Études sur la Méditerranée Orientale et le Monde TurcoIranien, 22, 357-366.
Tuğrul, S. [Sinopsis]. (7 Kasım 1953). Altı Ölü Var. Dünya, 4. _. (14 Şubat 1954). Öldüren Şehir. Dünya, 4.
Türk Sineması İçin Hürriyet Beyannamesi. (13 Haziran 1960). Vatan, 5.
Türkiye 1960: Gecelerin Ötesi. (Nisan 1960). Akis, 299, 32-33.
Üyepazarcı, E. (Aralık 2015-Ocak 2016). Dudaklarıyla Dövüşür, Yumruklarıyla Sevişir!. Atlas Tarih, 37, 100-107.
Vanoye, F. ve diğerleri. (2000). Le Cinéma. Paris: Nathan.
Yıldırım, T. (2014). Une période emblématique du cinéma turc: Le cinéma de Yeşilçam (1948-1971). İstanbul: Isis Press & IFEA. _. (2016a). 1950’ler Sonu Türk Sinema Eleştirisinin “Türsüzleştirme” Uygulaması:
Üç Arkadaş (1958) ve Yalnızlar Rıhtımı (1959) Melodramlarının Eleştirel Alımlamaları ve Estetik Çözümlemeleri. International Journal of Human Sciences, 13 (2), 3181-3203. _. (2016b). Türk Sinemasının Estetik Tarihi. Standart Türlere Giriş: 1948-1959, İstanbul: ES. _. (2017). Sinemacı ve Tarihçi Metin Erksan. Dokuz Dağın Efesi’nde Sosyal Eşkıyalık Meselesi. İstanbul: ES. _. (2018). İntikam Alevi’nde Sovyet Montaj Üslubu Örneği. TRTAkademi, 3(5), 112- 137.
Yıldız Mükâfatı. (Ağustos 1953). Yıldız, 36, 14-17.
Yolpalas Cinayeti. (12 Ağustos 1955). Yeni Yıldız, 11, 28.
Yolpalas Cinayeti. (12 Ocak 1956). Yeni Yıldız, 33, 25.