Türk-Amerikan İlişkilerinde Chester Projesi

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın ortalarından itibaren içinde bulunduğu siyasi, askeri ve ekonomik durgunluğun giderilmesi için batılı yatırımcılara imtiyazlar vererek ülkenin kalkınmasını ve modernizasyonunu sağlanmaya çalışmıştır. Bu girişimlerden biri de Amerikan sermaye çevrelerine verilen Chester Projesi’dir. Bu proje ile Amerikalı yatırımcılar Doğu Anadolu ve Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetinde olan Irak topraklarında bir demiryolu ağı kuracak ve bu demiryolu ağı çevresinde belirli mesafedeki yer altı kaynaklarını işletecekti. Projeye çerçevesinde Doğu Akdeniz ve Karadeniz’de liman yapılması da planlanmıştır. Amerikalı Amiral Kolby Mitchell Chester’ın Osmanlı Hükümeti’ne bu yönde bir teklif sunması Türk yetkililer tarafından olumlu karşılanmıştır. Bu proje 1908–1914 ve 1922–1923 süreci olmak üzere iki dönemde ele alınmıştır. 1908–1914 döneminde Chester Projesi’nin altyapısı oluşmuş ancak Birinci Dünya Savaşı çıktığından dolayı uygulamaya konamamıştır. İkinci dönem olan 1922–1923 evresinde de Ankara Hükümeti sunulan yeni projeye sıcak bakmıştır. Çıkış noktası demiryolu yapımı olan bu proje, Amerika tarafından ham madde ve petrol dolayısıyla bölgenin tüm enerji kaynaklarının Amerika’nın yararına kullanılması için bir araç olarak görülmüştür. Ankara Hükümeti, girişimcilerden ve Amerikan Hükümeti’nden gerek Musul Meselesi’nde gerekse diğer konularda bir destek görmediğinden dolayı Chester Projesi’ni iptal etmiştir. Böylece Amerika’nın Chester Projesi’yle Yakındoğu kaynaklarını tekel altına alma planı yarım kaldığı gibi Osmanlı ve Ankara Hükümetlerinin Amerikan sermaye ve yatırımından istifade etme düşüncesi de sonuçsuz kalmıştır. Dolayısıyla bu çalışma Osmanlı arşiv belgeleri, hatıralar ve telif eserlerden yararlanılarak aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Chester Projesi, Demiryolu, Amerika, Osmanlı Devleti, Türkiye

The Chester Project in Turkish-American Relations

It was attempted to ensure the country's development and modernization by making concessions to western investors to overcome the Ottoman Empire's political, military and economic backwardness prior to the First World War from the middle of the 19th century. The Chester Project, which was presented to the American stock society, is one of the recent examples. The United States was going to establish a railway network in Eastern Anatolia and Iraq under the Ottoman Empire's control by means of the Chester Project, and underground resources at a certain distance from this railway network would be operated by foreign investors. According to the project, it is also planned to build a port in the Eastern Mediterranean and Black Sea. The American Admiral Kolby Mitchell Chester's proposal to the Ottoman Government in this direction was deemed reasonable by Turkish authorities. This project was discussed over two time periods: 1908-1914 and 1922-1923. The Chester Project's infrastructure was built between 1908 and 1914, but it was never put into action due to the outbreak of World War I. The Ankara Government welcomed the new project in the second period, 1922-1923. This project, which began with the construction of a railway, was later viewed by the United States as a tool to use all of the region's energy resources, including raw materials and oil, for the benefit of the United States. The Ankara government canceled the Chester Project because it received no support from entrepreneurs or the American government regarding Mosul issue or the other ones. As a result, US plan to colonize the resources of the Near East with the Chester Project remained unfinished, and the Ottoman and Ankara governments' hopes of benefiting from American capital and modernization remained inconclusive. Therefore, the Chester Project was attempted to be enlightened by utilizing Ottoman archive documents, memories, press and copyrighted works.

Keywords:

Chester Project, Railway, The United States, Ottoman Empire, Turkey,

PDF

___

Açıkses, E., & Doğanay, R. (2010). Amerika’nın yüz yıllık Ortadoğu hayali Chester Projesi. Fırat Üniversitesi Basımevi.
Armaoğlu, F. (1983). 20. yüzyıl siyasi tarihi (1914-1980). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Armaoğlu, F. (1991). Belgelerle Türk-Amerikan münasebetleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Atatürk, M. K. (1997). Nutuk (1919-1927). Atatürk Araştırma Merkezi.
Atatürk’ün söylev ve demeçleri. (1997) (C. I). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
BCA., 30-10-0-0, 206/410/3 (10.12.2022).
BCA., 30-10-0-0, 206/410/11 (11.08.1923).
BCA., 30-10-0-0, 206/410/13 (11.10.1923).
BCA., 30-10-0-0, 6/32/11 (06.11.1923).
BOA., HR. SYS, 67/47 (11.10.1910).
BOA., DH.EUM.SSM 50/9 (10.07.1922).
BOA., HR. İM, 26/11 (10.12.1922).
BOA., HR.İM, 72/36 (29.04.1923).
BOA., HR.İM, 48/15 (03.05.1923.
BOA., HR.İM, 20/1 (12.07.1923).
Bulut, S. (2008). Atatürk dönemi Türkiye-ABD ilişkileri (1923-1938). (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Büyüktepe, U. (2006). Türk-Amerikan ilişkilerinin müttefiklik ve stratejik ortaklık boyutlarının karşılaştırmalı analizi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Can, B. B. (2000). Demiryolundan petrole Chester Projesi (1908-1923). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Can, M. (1993). Ortadoğu’da Amerikan politikası. Bayrak Yayınları.
Clayton, G.D. (1971). Britain and the eastern question. University of London Pres L.
Erhan, Ç. (2001). Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihsel kökenleri. İmge Kitabevi Yayınları.
Evans, L. (1972). Türkiye’nin paylaşılması (1914-1924). (Çev. T. Atalay). Milliyet Yayınları.
Gök, D. (1998). 1924 Türk basınında Musul meselesi. İçinde K. Abdurrahman (Ed.). Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul (ss. 52-68). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Güler, Y. (2005). Osmanlı Devleti dönemi Türk-Amerikan ilişkileri (1795-1914). Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(1), 227-240.
Gümüş, M. (2011). 1893’ten 1923 Chester Projesi’ne Türk topraklarında demiryolu imtiyaz mücadeleleri ve büyük güçler. Tarih Okulu, (10), 151-194.
Helepçe, W. (1991). Milletler Cemiyeti belgelerinde Musul Kerkük sorunu ve Kürdistan’ın paylaşımı. (Çev. Yüksel Kızıltepe). Med Yayınları.
Hughes, M. (1999). Allenby and British strategy in Middle East, 1917-1919. Frank Cass Publisher.
İnan, A. (1998). İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat–4 Mart 1923. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kocabaşoğlu, U. (2000). Anadolu’daki Amerika. İmge Kitabevi.
Kurat, A. N. (1959). Türk-Amerikan münasebetlerine kısa bir bakış (1800-1959). Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası.
Lozan Barış Konferansı (Tutanaklar-Belgeler). (1993). (Haz. Sema L. Meray) (C. 1). Yapı Kredi Yayınları.
Melek, K. (1983). İngiliz belgeleriyle Musul sorunu 1980-1926. Tasvir Gazetecilik ve Matbaacılık İşletmesi.
Meram, A. K. (1969). Belgelerle Türk-İngiliz ilişkileri tarihi. Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi.
Owen, R., & Pamuk, Ş. (2002). 20. yüzyılda Ortadoğu ekonomiler tarihi. (Çev. Ayşe Edirne). Sabancı Üniversitesi Yayınları.
Öke, M. K. (1988). İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu siyaseti ve Binbaşı A. W. C. Noel’in faaliyetleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Özbudun, E. (1984). Bir yabancı gazetecinin Ankara yolculuğu ve Atatürk ile görüşmesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1(1), 8-19.
Özgiray, A. (1999). Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki siyasi ilişkiler (1923-1938). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 15(43), 13-21.
Özyüksel, M. (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfuz mücadelesi: Anadolu ve Bağdat demiryolları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Öztürk, N. (2005). Türk-Amerikan diplomatik ilişkileri (1870-1930). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 1.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 28.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 29.
TBMM Gizli Celse Zabıtları (1985). C. 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Tezel, Y. S. (1970). Birinci Büyük Millet Meclisi anti-emperyalist miydi?: Chester ayrıcalığı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 25(4), 287-318.
Türkman, S. (2005). Amerika Birleşik Devletleri’nin Orta Doğu politikası ve Türkiye’ye yansımaları (1919-1973). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Türkmen, İ. (2020). Türkiye’nin Ortadoğu, Afrika ve ABD politikaları. İçinde N. Koç (Ed.). Türkiye Cumhuriyeti tarihi demokrasi ve dış politika (1938’den 2000’li Yıllara) (ss. 385-399). İdeal Kültür Yayıncılık.
Türkmen, İ. (2016). Ortadoğu’da iktisadi nüfuz mücadelesi: Chester Projesi. Yeni Türkiye, Orta Doğu Özel Sayısı-I(82), 431-442.
Uçarol, R. (2006). Siyasi tarih (1789-2001). Der Yayınları.
Yalçın, M., Akbıyık, Y., Özkaya, Y., Bozkurt, G., Akbulut, D. A., Tokgöz, E., Turan, R., Köstüklü, N., Balcıoğlu, M., Tural, M. A., Eraslan, C., & Avcı, C. (2006). Türkiye Cumhuriyeti tarihi (C. II). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Yavuz, B. S. (2003). Fransız arşiv belgelerinin ışığında Chester Demiryolu Projesi. Atatürk Yolu, (24), 527-561.
Yıldırım, İ. (2001). Cumhuriyet döneminde demiryolları (1923-1950). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.