CÂHİLÎYE POETİKASINDA EDEBÎ ELEŞTİRİ ÖRNEKLERİ

Arap kültür tarihi incelendiği zaman İslâm Öncesi dönemde şiirin özel bir yeri olduğu görülebilir. İçerdiği anlam ve üstlendiği amaç bakımından şiire bakıldığında ise dönemin kültürünü yansıtan temalardan biri olarak karşımıza eleştiri sanatı çıkmaktadır. Zira gerek mesleğinde mahir olan şairler gerekse tabii ve engin selikalarına güvenen halk, şifahen de olsa birbirlerine karşı düşüncelerini dile getirmekten çekinmemişlerdir. Buna bağlı olarak Arap panayırlarında meşhur şairlerin halkla bir araya gelmesi, mevcut olayların değerlendirilmesi ve kabileler arasındaki büyük çekişme ve atışmaların yaşanma süreci, sade ve doğal bir biçimde dışa vurulmak istenen bir eleştiri kültürünü ortaya çıkarmıştır. Biz de bu makalede, söz konusu dönemin eleştiri edebiyatıyla ilgili örnek teşkil edebilecek konuları kısaca sunmaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Câhiliye Şiiri, Câhiliye Edebiyatı, Edebî Eleştiri, Şiir Eleştirisi, Arap Tenkit Sanatı.

___

Abdussettâr, Abbâs, Divan-u Nâbiğâ ez- Zübyânî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Baskı, Beyrut, 1416/1996.
Ali, Cevâd, el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm, Menşûrat-u Şerîf er-Radî, C. IX, 1380.
Adere, Eşref Ahmed, Divân-u Ubeyd b. el-Ebras, Thk. Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 1414/1994.
Dayf, Şevkî, fi’n-Nakdi’l-Edebî, Dâru’l-Maârif, 9. Baskı, Kâhire, Trs.
Dayf, el-Fenn ve Mezâhibuhu fi’ş-Şi ‘ri’l-Arabî, Dâru’l-Maârif, 11. Baskı, Kâhire, 1119.
el-Kayrevânî, İbn Reşîk, el-Umde fi Mehâsini’ş-Şi‘r ve Âdâbihi ve Nakdihi, Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Dâru’l-Cîl, 5. Baskı, Beyrut, 1401/1981.
ez-Zamehşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Ahmed, Esâsu’l-Belâğa, Thk. Muhammed Basıl Uyûnu’s-Sûd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, C. II, 1419/1998.
ez-Zebîdî, es-Seyyid Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî, İthâfu’s-Saâdeti’l-Müttakîn bi Şerhi İhyâ-ı Ulûmi’d-Din, el Matbaâtu’l-Meymeniye, Muessestu’t-Târîhi’l Arabî, Beyrut,1414/1994.
el-Kannevcî, Sıddık Hasan, Ebcedu’l-Ulûm (el-Veşyu’l-Markûm fî Beyâni Ahvâli’l-Ulûm, Thk. Abdu’l-Cebbâr Zikâr, Menşûrât-u Vizâretu’s-Sekâfe Ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, Dımeşk, 1978.
el-Cevherî, İsmaîl b. Hammâd, es-Sihâh Tâcu’l-Luğa ve Sihâhi’l-Arabiyye, Thk. Ahmed Abdulgafür Attâr, Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2. Baskı, Beyrut, C. II, 1399/1979.
el-Endelûsî, Ahmed b. Muhammed b. Abdi Rabbih, el- Ikdu’l-ferîd, Thk. Abdulmecid er-Rahînî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1.Baskı, Beyrut, C. VI, 1404/1983.
el-Cüzû, Mustafa, Nazariyyâtu’ş-Şi‘r ‘inde’l-‘Arab, Beyrut, 1981.
el-Câhız, Kitâbu’l-Hayavân, Thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn, 2. Baskı, C. I, 1384/1965.
el-Câhız, el-Beyân ve’t-Tebyîn, Thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn, Mektebetu’l-Hâncî, 7. Baskı, Kâhire, 1418/1998, C. II, 183.
et-Tebrîzî, el-Hatip Şerh-u Divân-i Antere, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 1416/1996.
et-Türâsu’l-Arabî, Şerh-u Divan Lebîd b. Rebi‘a, Thk. İhsan Abbâs, Kuveyt, 1962. et-Tabâtâbî, Muhammed Huseyn, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’an, Müessesetü’l-A‘lâ li’l- Matbûât, 1. Baskı, Beyrut, C. III, 1417/1997.
el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec, Kitabu’l-Eğânî, Thk. İhsan Abbâs-İbrahim es-Seâfîn-Bekr Abbâs, Dâr-u Sâdır, 1. Baskı, Beyrut, IX, 1423/2002.
el-Hemîdî, Neşvân el-Hûru’l-İyn an Kutubi’l-İlmi’ş-Şerâif dune’n-Nisâi’l-Afâif, Thk. Kemâl Mustafa, el-Mektebetu’l-Yemeniye, Dâr-u Âzâl, 2. Baskı, Beyrut, 1985.
el-Merzubânî, Ebu Abdullah Muhammed b. İmrân el-Muvaşşah fî Maâhizi’l-Ulemâi ala’ş-Şuarâ, Thk. Muhammed Huseyn Şemsuddin, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1415/1995.
eş-Şenkîtî, Ahmed Emîn, Şerhu’l-Muallakâti’l-Aşr, Thk. Muhammed el-Fâdlî, Abdulkâdir, el-Mektebetu’l-Asriye, Dâru’n-Nemûzeciye, Beyrut, 1426/2005.
el-Bağdâdî, Muhammed b. Habib, el-Münemmik fî Ahbâri Kureyş, Thk. Hurşid Ahmed Fârık, Âlimu’l-Kutub, 1. Bakı, 1405/1985.
eş-Şentumerî, E‘lem, Eş‘aru’ş-Şuarâ Sitteti’l-Câhiliyîn, Thk. Muhammed Abdu’l- Mun‘im Hafâcî, Dâru’l-Âfak el-Cedide, 3. Baskı, Beyrut, C., I, 1403/1983.
el-Âlûsî, Mahmûd Şukrî, Bulûgu’l-İreb fî Ma‘rifeti Ahvâli’l-‘Arab, Beyrut, C. II, Trs.
er-Revdânî, Abedâ Avn, Mavsuâ-tu Şuarai’l-Asri’l-Câhilî, Dâr-u Usâme, 1. Baskı, Ürdün, 2001.
el-Betliyûsî, Muhammed b. Seyyid el-İktidâb fî Şerhi Edebi’l-Kâtib, Thk. Mustafa es- Sekâ- Hâmid Abdulmecid, Dâru’l-Kutubi’l-Mısriye, Kâhire, C. II, 1996.
el-Hac Aişe–Abbas Ahmed, Nakdu’ş-Şi‘r İnde Kudâme b. Ca‘fer, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hartum Üniversitesi, 2007.
el-Merzûkî, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. Hasen, Şerh-u Divâni’l-Hamâse li Ebî Temmâm, Thk., İbrahim Şemsuddîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut, 1. Baskı, C., III-IV, 1424/2003.
el-Muberrid, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezid el-Kâmil, Thk. Muhammed Ahmed ed- Dâlî, Müessesetü’r-Risâle, 3. Baskı, 1418/1997.
el-Firûzâbâdî, Mecduddiîn Muhammed b. Yakup, el-Kâmusu’l-Muhît, Thk. Muhammed Naim el-Arkûsî, Müessesetü’r-Risâle, 8. Baskı, 1426/2005.
ez-Zamahşerî, Rebîu’l-Ebrâr ve Nusûsu’l-Ahyâr, Thk. Abdu’l-Emîr Mehnâ, Müessesetü’l- A‘lemî li’l-Matbûât, 1. Baskı, Beyrut, C. III, 1412/1992.
Emîn, Ahmed, en-Nakdu’l-Edebî, Müesseset-u Hendâvî li’t-Ta‘lim, Kâhire, 2012. Furat, Ahmet Subhi, Arap Edebiyatı Tarihi (Başlangıçtan XVI. Asra Kadar), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1996.
Faûr, Ali Hasan, Divân-u Züheyr b. Ebû Sülmâ, Thk. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1408/1988.
Ferruh, Ömer Tarihu’l-Edebi’l-Arabi: el-Edebu’l-Kadîm, Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 4. Baskı, Beyrut, C., I, 1981.
Hilâl, Muhammed Guneymî, el-Medhal ila’n-Nakdi’l-Edebi’l-Hadîs, Kâhire, 1958. İbn Kuteybe, eş-Şi’r ve’ş-Şuarâ, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Dâru’l-Maârif, Kâhire, C. I, 1119.
İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin, Dâr-u Hecr, 1. Baskı, C. III, 1418/1998.
İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Thk. Ömer Abdusselâm Tedmûrî, Dâru’l-Kutubi’l- Arabî, 3. Baskı, Beyrut, C. I, 1410/1990.
İbn Kayyim, el-Cevzî, Hediyetu’l-Hubârâ fî Ecvibeti’l-Yahudî ve’n-Nesârâ, Thk. Osmân Cum‘ate Dumeyre, Dâr-u Âlemi’l-Fevâid, 1. Baskı, 1429.
İbn Kayyim, .İğâsetu’l-Lehfân fi Mesâyidi’ş-Şeytan, Thk. Muhammed Aziz Şems- Mustafa b. Sâid İtim, Dâr-u Âlemi’l-Fevâid, C. I-II, Trs.
İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe, el-Mektebetu’l-Asriye, 1. Baskı, Beyrut, 1433/2012.
İbn Kuteybe, Edebu’l-Kâtib, Thk., Muhammed ed-Dâlî, Müessestü’r-Risâle, Beyrut,Trs. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Thk. Abdullah Ali el-Kebir-Muhammed Ahmed Hasbullah- Haşim Muhammed eş-Şâzelî, Dâru’l-Maârif, Kâhire, C. VI, 1119.
İbn Said el-Endülüsî, Neşvetu’t-Tereb fî Târîh-i Câhiliyeti’l-Arab, Tkh. Nusret Abdurrahman, Mektebet-u el-Aksâ, Ummân, 1982.
İbn Hamdûn, et-Tezkeretu’l-Hemdûniye, Thk. İhsan Abbâs-Bekr Abbâs, Dâr-u Sâdır, 1. Baskı, Beyrut, 1996, C. VI, Trs.
İbrahim, Mustafa Abdurrahman, Fi’n-Nakdi’l-Edebi el-Kadîm İnde’l-Arab, Kulliyetu’d- Dirâsâti’l-İslâmiye ve’l-Arabiyye li’l-Benîn, Kâhire, 1419/1998.
Imbert, Enrigue Anderson, Menâhicu’n-Nakdi’l-Edebî, Çev., Tahir Ahmed Mekkî, Mektebetu’l-Âdâb, Kâhire, 1412/1991.
Kudâme b. Ca‘fer, Nakdu’ş-Şi‘r, Thk. Muhammed İsa Mennûn, el-Matbaatu’l-Melihiyye, 1352/1934.
Layel, Karlos Yakup, Divânu’l-Mufaddaliyât me‘a Şerhi İbni’l-Enbârî, Thk. Matbaatu’lÂbâ el-Yesu‘îyîn, Beyrut, 1920.
Matlûb, Ahmed, Mu‘cem-u Mustalahâti’n-Nakdi’l-Arabi el-Kadîm, Mektebet-u Lübnan, 1. Baskı, Beyrut, 2001.
Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasen, ‘Murûcu’z-Zeheb ve Ma‘âdinu’l-Cevher, Thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd, Kâhire, C. II, 1384/1964,
Özdoğan, M. Akif “Klasik Arap Edebî Tenkidine Genel Bir Bakış”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S.,1, 2015, s. 1-28.
Seyyid Kutub, en-Nakdi’l-Edebî Usuluhu ve Menahicuh, Dâru’ş-Şurûk, 6. Baskı, Beyrut, 1410/1990.
Tural, Sadık “Düşünmek, Eleştirmek ve Eleştirilmek Bir İhtiyaçtır.” Bilge, Yayın Tanıtım Tahlil Eleştiri Dergisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara, Bahar, 2000, S., 24, s. 1-18.
Tülücü, Süleyman, “Zuheyr b. Abû Sülmâ”, DİA, İstanbul, 1992, C., XLIV. Yüce, Tahsin, Eleştirinin ABC’si, Simav Yay., İstanbul, 1991.