AHMEDİ DÂÎ’NİN ÇENGNÂME ADLI ESERİNDEBİRLEŞİK FİİLLER

Dil, bir toplumun zihin yapısını gösteren insanla toplum arasında bağı gösteren en önemli kültür ögesidir. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçe, kelime türetme yalnızca eklerle değil çeşitli yöntemlerle oluşturulan birleşik sözcüklerle de oluşturulur. Birleşik yapılı sözcükler dilin anlatım gücünü ve zenginliğini derinleştiren farklı sözcük türlerini başka eklerle vücuda getirerek, dildeki sözcüklere mana vererek anlatıma renklilik katan önemli unsurların başında gelir. Söz varlığının önemli unsurlarından olan fiiller, tek kelimeyle karşılanamayan sözcükleri yardımcı fiillerle ifade etme ihtiyacını karşılar. Birleşik fiiller, bir ad ile bir yardımcı fiilin, ad soylu bir veya birden çok sözcükle bir ana fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık gelen kelime grubudur. Eski Anadolu Türkçesi döneminde eserlerini veren önemli müelliflerden biri olan Ahmed-i Dâî, Çengname adlı mesnevi çalışmaya konu olmuştur. Eser, Türkçe, Farsça manzum ve mensur telif eserleri yanında Arapçadan tercümeleri de bulunan Türkçe bir mesnevidir. Çalışmamızda dil ve imla özellikleri, transkripsiyon özellikleriyle beraber Gönül Alpay Tekin’in çalışmasında verilen metinden yola çıkılarak eserdeki yardımcı fillerden yararlanılmıştır. Eserde yer alan “ķıl-, it-, ur-, ol-, dut-, vir-, dur-, eyle-, kal-ˮ fiiller ile kurulan isim + yardımcı fiiller belirlenmiş; bunlar arasında aynı isimle oluşmuş birleşimler çalışmaya dâhil edilmiştir.

Compound Verbs in Ahmedi's Work Title Çengname

Language is the most important cultural element that shows the mental structure of a society and shows the bond between people and society. In Turkish, which is an agglutinative language, word derivation is formed not only with affixes, but also with compound words formed by various methods. Compound words are one of the most important elements that provide color to the expression by giving meaning to the words in the language by bringing different types of words into existence with other affixes that deepen the expressive power and richness of the language. Verbs, which are one of the important elements of vocabulary, meet the need to express words that cannot be met with a single word with auxiliary verbs. Compound verbs are a group of words that are composed of a noun and an auxiliary verb, one or more words with a noun and a main verb and correspond to a single concept Ahmed-i Dâî, who is one of the important authors who gave his works in the Old Anatolian Turkish period, has been the subject of the study called Çengname. The work is a Turkish masnavi with translations from Arabic as well as Turkish, Persian verse and prose copyrighted works. In our study, the auxiliary verbs in the work were used, based on the language and spelling features, transcription features, and the text given in Gönül Alpay Tekin's study. In the work, the noun formed with the suffixes “ ķıl-, it-, ur-, ol-, dut-, vir-, dur-, eyle-, kal-ˮ + auxiliary verbs were determined; The combinations formed with the same name among them were included in the study.

PDF

___

Adıgüzel, A. (2021). “Ali Bin İshak’ın Bâhnâmesinde Fiil Çekimleri ve Yapıları”, I. Uluslararası Dil ve Edebiyat Araştırmaları Kongresi Bildiri Kitabı, İstanbul: Rimar Academy Yayınları.
Adıgüzel, Ahmet. (2017). “Râhatu’n-Nüfûs’ta Yer Alan Aslî Fiillerin Yardımcı Fiil Olarak Kullanılması”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 12/5, s.1-10.
Akalın, H.Ş.; Tanç, M (2004). “Batı Türk Yazı Dilinin Kuruluşu”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. Ç. 4. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını: 287, s. 145-158.
Alpay Tekin, G. (1992). Çengāme Ahmed-i Dāʿī, Harvard University.
Bilgegil, M. K. (1984). Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Delice, İ. (2003). Türkçe Sözdizimi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiille, İstanbul: Umuttepe Yayınları.
Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri-Osmanlı Lehçesi, çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul: İstanbul Maarif Matbaası.
Dilben, T. (2019). “Eski Anadolu Türkçesi Eserlerinden Çengnâme’nin Yeni Bir Nüshası ve Nüsha Farkları”, Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi, (1), s. 48-107.
Ediskun, H. (2005). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitapevi.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayım.
Gabain, A. Von. (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 16-28.
Güldaş, A. (1993). "Çeng", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Cilt: 8, s.268-269.
Hatiboğlu, V. (1982). Türkçenin Söz Dizimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Hengirmen, M. (1998). Türkçe Temel Dilbilgisi, Ankara: Engin Yayınları.
Karahan, L. (2010). Türkçede Söz Dizimi- Cümle Tahlilleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
Koç, F. (2020). “Kitâb-ı Güzîde’de Geçen Birleşik Fiiller Üzerine Bir Değerlendirme”, Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi. 24, s. 263-281.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
Korkmaz, Z. (2007).“Eski Türkiye Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri”. Uluslararası Eski Türkiye Türkçesi Toplantısı Bildiriler Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.
Kut, G. (1989). "Ahmed-i Dâî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 2, s. 56-58.
Şahin, H. (2015). Eski Anadolu Türkçes, Ankara: Akçağ Yayınları.
Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: Kapı Yayınları.
Torun Öğretmen, Y. (2017).” Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü Verilerine Göre Ur-/Vur- Fiilinin Deyimleşmiş Birleşik Fiillerdeki Kullanımları”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), s. 1316-1333.
Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Türk, O.; Koç, F. (2021). “Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye Adlı Eserinde Geçen Fiiller ile İnanç ve Tasavvuf İçerikli Fiillerin Semantik Açıdan İncelenmesi”, Mecmua- Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 6/12, s. 78-90.
Vural, H; Böler, T. (2012). Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara: Kesit Yayınları.