XIII. YÜZYILDA KONYA’NIN BİR İLİM MERKEZİNE DÖNÜŞMESİNDE İRANLI ÂRİFLERİN ROLÜ

Anadolu Selçukluları’nın başkenti olan Konya 13. yüzyıl’da İslâm âleminin önemli ilim merkezlerinden birisi olmuştur. Şehir, Anadolu Selçuklu sultanlarından Sultan Mesûddöneminde (1116-1155) başkent olmuş ve kısa sürede önemli bâzı medreselere ev sahipliği yapmıştır. Sultan Mesûd’un oğlu II. Kılıçarslan döneminde Konya ve çevresindekişehirlerde câmiler, zâviyeler, medreseler ve askerî üsler kurulmuş; buralara İran tarafından âlimler, tüccârlar ve gâzîler gelmeye başlamıştır. Alâeddîn Keykûbâddönemiyle (1220-1237) beraber Konya,Anadolu’nun en büyük şehirlerinden biri olmuş şehrin müdâfaa nizamı için kaleler ve surlar tahkîm edilmiştir. Konya’nın güvenilir ve gelişmiş bir şehir olması, şehirde çok sayıda medrese, tekke ve zâviyenin kurulması İranlı âlim ve âriflerin ilgisini çekmiştir. Zîrâ buradaki yöneticilerin ilim adamlarına gösterdiği saygı ve onlar için hazırladığı imkânlar İranlı ulemâ ve urefânın nazarını celb etmiştir. XII. ve XIII. yüzyılda İran coğrafyasından özellikle de Urmiye, Hoy, Tebriz,Şiraz, Belh, Buhara, Semerkand gibi diyarlardan akın akın İranlı ve Turanlı aşîretler, âlimler ve ârifler Konya’ya gelmeye başlamıştır. 1243 yılında gerçekleşen Kösedağ savaşında Selçuklular -Moğollardan büyük bir darbe alsalar da -hâkimiyetleri altında bulunan şehirlerde İran tarafından kaçan halklara kapılarını açmış böylece hâkimiyetleri altında bulunan şehirler büyük bir göçle karşı karşıya kalmıştır. Bu çalışmamızda, iki asrı aşkın bir süre Konya ve çevresinde hüküm süren Anadolu Selçukluları döneminde şehre gelen İranlı âriflerden ve Farsça yazdıkları eserlerden kısaca basedeceğiz. Sonrasında Konya’nın bir ilim merkezi olmasındaki katkılarını irdelemeye çalışacağız.

THE ROLE OF IRANIAN SCHOLARS IN TURNING KONYA IN TO A CENTER OF SCIENCE IN THE 12TH CENTURY

Konya, the capital of the Anatolian Seljuk, became one of the important centers of science in the Islamic world in the 13th century. The city became the capital city during the reign of Sultan Masoûd(1116-1155), one of the Anatolian Seljuk sultans, and soon settled many madrasas. During the reign of Sultan Masoud’s son II. Qılıch Arslanperiod, mosques, lodges, madrasahs and military bases were established in Konya and the surrounding cities and so scholars, merchants and ghazi started to come here from Iran. With the period of Ala ad-Din Kayqûbâd(1220-1237), Konya became one of the biggest cities of Anatolia, and the fortresses and walls were fortified for the protection order of the city. The fact that Konya is a reliable and developed city, the establishment of many madrasahs, dervish lodges and lodges in the city attracted the attention of Iranian scholars and scholars. Owing to the respect shown by the rulers here to the scholars and the opportunities they prepared for them have cited the point of view of theIranian scholars. In the 12th and 13th centuries, Iranian and Turanian cultists, scholars and religious scholars from Iranian geography, especially from lands such as Urmiya, Khoy, Tabriz, Shiraz, Belkh, Bukhara and Samarkand, started to come to Konya. Inthe Kösedağ war in 1243, the Seljuks -even though they received a great blow from the Mongols -opened their doors to the peoples fleeing from the Iranian side in the cities under their rule, so the cities under their rule faced a great migration. In this study, we will briefly talk about the Iranian traditions who came to the city during the period of Anatolian Seljuks who ruled in Konya and its surroundings for more than two hundred years and the works they wrote in Persian language. Then we will try toexamine their contribution to Konya to becoming a center of science.

PDF

___

AKEAGD, Aydın İli ve İlçeleri Kültür Eğitim Araştırma ve Geliştirme Derneği. “Aydın Dernek”. Erişim 23 Temmuz 2020. http://www.aydindernek.org.tr/gazi-umur-bey-kitabesi/
Aksarayî, Mahmûd b. Muhammed Kerîmüddîn. Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, hzr. Osman Turan. Ankara: Çâphâne-i Encümen-i Târih-i Türk, 1934.
Azamat, Nihat. “Evhadüddîn Kirmânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/518-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Bayram, Mikâîl. Ahî Evrân-Mevlânâ Mücâdelesi. Konya: Nüve Kültür Merkezi, 2012.
Bayram, Mikail. Anadolu Selçukluları Zamanında Konya’da Dînî ve Fikrî Hareketler. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları, 2008.
Bayram, Mikâîl. Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler. Konya: Kömen Yay. 2004.
Bilgin, Orhan. “Fahreddîn-i Irakî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/84-86. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Bryennios, Nikephoros. Tarihin Özü. çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2008.
Çağrıcı, Mustafa. “Sirâceddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/262-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu (La Turquie prê-Ottomane). çev. Erol Üyepazarcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 4. Baskı, 2012.
Ceyhan, Semih. “Şems-i Tebrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/511-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Ceyhan, Semih. “Seyyid Burhâneddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/56-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Demirelişçi, Keziban. Türkiye Selçuklu Devlet Adamları (1075-1308). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Demirli, Ekrem. “Sadreddîn Konevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/420-425. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Eflâkî, Şemseddîn Ahmed el-Ârifî. Menâkıbü’l-Ârifîn, hzr. Tahsîn Yazıcı. 2 Cilt. Ankara: TTK Basımevi, 1959.
Erol, Ayben. Konya Sâhip Atâ Külliyesi Çînîleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Esterâbâdî, Azîz b. Erdeşîr. Bezm u Rezm. İstanbul: Evkāf Matbaası, 1928.
Fazlıoğlu, İhsan. “Sultan I. ‘Alâuddîn Keykubâd’a Sunulan Siyasetnâme: el-Letâifu’l-‘alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye”. Divan: İlmî Araştırmalar 3/1. (1997), 225-239.
Hacıgökmen, M. Ali. “Mecdüddîn İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
Hillenbrand, Carole. “Rāvandī, the Seljuk Court at Konya and the Persianisation of Anatolian Cities”. Mésogeios 25-26, spesial issue Les Seldjoukides d’Anatolie. ed. Gary Leiser. 157-169. Paris: 2005.
İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Alî el-Câferî er-Ruğadî. el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuknâme). trc. Mürsel Öztürk. 2 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
İlvan, Erdi. Türkiye Selçuklu Devleti Ve Vezirleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Kılıç, Mahmud Erol. “Saîdüddîn Fergânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/378-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Kirmânî, Hâmid Ebu’l-Fahr Evhadüddîn. Menâkıb-ı Evhadüddîn-i Kirmanî -mukaddime-. hzr. Bediüzzaman Firüzânfer. Tahran: Büngâh-ı Terceme ve Neşr-i Kitâb, 1969.
Koca, Sâlim. “Türkiye Selçuklu Devletini’nin Temel İç ve Dış Politikaları ve Sultan I. Gıyâseddîn Keyhusrev”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi (USAD) 5/5. (2016), 25-67.
Kurtuluş, Rıza. “Kāniî-i Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/307. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Dîvân-ı Kebîr. hzr. Bediüzzaman Firûzânfer. Tahran: Şirket-i Mutâlaat-i Neşr-i Kitâb-i Pârise, 1389.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Mânevî. hzr. Nizâmüddîn Nûrî. Tahran: İntişârât-i Kitâb-i Âbân, 1386.
Necmeddîn Râzî/Dâye, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver el-Esedî. Mirsâdü’l-İbâd mine’l-Mebde’i ile’l-Meâd. hzr. Hüseyin el-Hüseynî en-Nîmetullâhî. Tahran: Matbaa-i Meclis, 1352.
Niğdeli Kādı Ahmed. Niğdeli Kadı Ahmed’in el-Veledü’ş-Şefik ve’l-Hafidü’l-Halik’ı (Anadolu Selçuklularına dair bir kaynak): (inceleme-tercüme). hzr. Ali Ertuğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/496. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Öngören, Reşat. “Mevlânâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/441-448. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Özaydın, Abdulkerim. “İbn Bîbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/379-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Özaydın, Abdulkerim. “Râvendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/471-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Şâhin, İlhân. “Ahî Evrân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
Şahinoğlu, M. Nazif. “Bahâeddîn Veled”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/460-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Şerbetçi, Azmi. “Kutbüddîn Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/487-489. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Sertkaya, Osman Fikri. “Ahmed Fakîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/65-67. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Sevgi, Ahmet. “Hüsâmeddîn Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/512. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Sipehsâlâr, Ferîdun b. Ahmed. Risâle der Ahvâl-i Mevlânâ Celâleddîn-i Mevlevî. hzr. Saîd Nefîsî. Tahran: İntişârât-i Kütüphâne ve Çâphâne-i İkbal, 1325.
Taşköprüzâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi Ahmed Efendi. Tercüme-i Şakāik-i Nu’mâniyye (Hadâikü’ş-Şekāik). trc. Mecdî Efendi. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1853.
Tezin, Sadık. Selçuklu Türkiye’sinde Devlet Adamları İle Dînî-İlmî Zümreler Arasındaki İlişkiler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Turan, Osman. Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. 1 Cilt. İstanbul: Türk Neşriyâtı Yurdu, 1969.
Uludağ, Süleyman. “Cendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/361. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Vryonis, Speros. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Proce of Islamization from the Eleventh through the Fitteenth Century. Berkeley Los Angeles London: University of California Press, 1971.
Yavaş, Alptekin. Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddîn Alî’nin Mimari Eserleri. Ankara: Ankara Üniversites, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Yıldız, Harun. “Hacı Bektaş Vilâyetnâmesinde Ahî Evrân”. I. Ahi Evrân-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyomu. ed. M. Fatih Köksal. 2/1023-1042. Kırşehir: Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi, 2005.
Yılmaz, Hasan Kamil. “Şehâbeddîn Sühreverdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/40-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Yılmaz, Muhammet. “Sadreddîn Konevî’nin Huzurunda Okunan İbnü’l-Esîr’in Câmi‘u’l-Usûl Adlı Eserinin Semâ Kayıtları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2. (2013), 1-19.