Basra ve Kûfe Dil Ekollerinin Semâʻ Özelinde İhtilaflarının Örneklerle İzahı

İslâm dünyasında fetih hareketlerinin artmasıyla Arap olmayan milletler Araplarla bir arada yaşamaya başlamış, Arapça’ya olan yönelim artmış, bunun neticesinde dilde bozulmalar meydana gelmiştir. Lahn denilen bu bozulmalar, dînî nasların yanlış anlaşılması da dâhil birçok hataya sebebiyet vermiştir. Lahnin önüne geçmek için gramer kurallarının tespiti zorunlu hale gelerek bu hususta ilk çalışmalar Basra’da yapılmıştır. O dönemde Kûfe’de çeşitli alanlarda ilmi faaliyetlerin yürütülüyor olması sebebiyle Kûfe âlimlerinin, dil çalışmalarına daha sonra dâhil olduğu söylenmiştir. Yaşanılan bölgelerin coğrafi konumu, buralardaki siyasi ve sosyal durumlar ve yöntem farklılıkları Kûfe ve Basra’nın iki ayrı ekol olmasında etken sebepler olmuştur. Nahiv kaideleri ortaya konulurken her iki ekol de semâʻ, kıyâs, icmâʻ gibi metotları kullanmışlar, ancak bu metotları kullanma bakımından farklılık göstermişlerdir. Aynı şekilde çalışmamızın ana konusunu teşkil eden semâʻda başvurulan kaynaklar hususunda da birbirlerinden ayrılmışlardır. Basra ekolünün bu kaynakların kullanımında tavizsiz, katı bir tutum sergilediği söylenirken Kûfe ekolünün bir miktar daha müsamahakâr davrandığı belirtilmiştir. Nitekim nahiv kurallarının oluşturulmasında esas alınan tüm yöntemlerin çıkış noktası olan semâʻda takınılan tavrın diğer metotların kullanımında da tesiri olmuştur. Söz konusu metot hakkında gerek Arapça gerek Türkçe çalışmaların yapıldığı görülmüştür. Araştırmamızda ekollerin semâʻ özelinde ihtilafa düştükleri noktalar, örnekler vasıtasıyla müşahhas bir hale getirilecektir. Çalışmamızda semâʻdan ana hatlarıyla bahsedilerek müracaat edilen kaynaklar, Basra ve Kûfe ekollerinin farklı yaklaşımlarıyla birlikte ele alınacaktır. Çalışmamızı özgün kılacak nokta ise ekollerin semâʻ metodunda ihtilafa düştükleri meselelerin örnekler üzerinden izah edilecek olmasıdır. Böylelikle ihtilaf noktaları teoriden pratiğe dökülerek somutlaştırılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili, Nahiv, Basra Ekolü, Kûfe Ekolü, Semâʻ, İhtilaf

Explanation of the Disputes of the Baṣra and Kūfa Language Schools in the Samāʻ with Examples

With the increase in conquests in the Islamic world, non-Arab nations began to live together with Arabs, the orientation towards Arabic increased, and as a result, language deterioration occurred. These corruptions, called laḥn, have caused many mistakes, including the misunderstanding of religious texts. Determination of grammatical rules became obligatory in order to prevent laḥn, and the first studies on this issue were carried out in Baṣra. Since scientific activities were carried out in various fields in Kūfa at that time, scholars of Kūfa were later included in language studies. The geographical location of the inhabited regions, the political and social conditions and the differences in method were the factors that made Kūfa and Baṣra two different schools. While determining the rules of syntax, both schools used methods such as samāʻ, qiyās, ijmāʻ, istihsān, istiṣḥābul ḥāl, but they differed in terms of using these methods. Likewise, they differed from each other in terms of the sources referenced in samāʻ, which constitutes the main subject of our study. While the Baṣra school was uncompromising and strict in the use of these resources, the Kūfa school was a little more tolerant. As a matter of fact, the attitude adopted in samāʻ, which is the starting point of all methods based on the creation of syntax rules, had an impact on the use of other methods as well. When we examine the studies on samāʻ and qiyās, the abundance of studies on qiyās draws attention. Although the studies on qiyās and its sub-titles have shed light on the samāʻ method and the differences in this regard, no study specific to samāʻ has been found. In order to overcome this deficiency to some extent, in our study, the main lines of samāʻ will be mentioned and the referenced sources will be discussed together with the different approaches of the Baṣra and Kūfa schools. The point that will make our work unique is that the issues that the schools disagree on in the samā‘ method will be explained through examples. Thus, the points of disagreement will be tried to be embodied by pouring them from theory into practice.

Keywords:

Arabic Language, Syntax, Basra School, Kufe School, Samāʻ, Dispute,

PDF

___

Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. thk. Merkezü’l-Buhûsi ve Takniyeti’l-Ma’lûmât. 10 Cilt. Mısır: Dâru’t-Ta’sîl, 1. Basım, 1436.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuʿayb el-Arnâvûd - Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1421.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’l-ʿİlel ve maʿrifeti’r-ricâl (el-Câmiʿ fi’l-ʿilel ve maʿrifeti’r-ricâl) Rivâyetü’l-Mervezi ve ğayruhu. thk. Dr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. Bombay/Hindistan: es-Dârü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1408.
Akdemir, Salih. “Müsteşriklerin Kur’an-ı Kerim ve Hz. Muhammed’e (sav) Yaklaşımları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (ts.), 179-210.
Aydın, Fuat. “Nâmûs/Nomos Cebrâil mi? ‘Bed’ü’l-Vahy Hadisindeki Nâmûs Kavramı Üzerine’”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 15 (2003), 53-85.
Ayhan, Bayram. “İlk İnen Vahye Dair Rivayetlerde Geçen Bazı İbarelerin Tahlili”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2015), 1-20.
Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-. Şerḥu’s-sünne. thk. Şuʿayb el-Arnâvûd - Muhammed Züheyr eş-Şaveyş. 15 Cilt. Dımaşk - Beyrut: el-Mektebü’l- İslâmî, 2. Basım, 1403.
Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1417.
Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdü’l-Kâdir “Atâ”. 10 Cilt. Beyrut/Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 3. Basım, 1424.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dârü Tavki’n-Necâti, 1. Basım, 1422.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾi’ṣ-ṣaġīr. thk. Ebû Abdillâh Ahmed b. İbrâhîm b. Ebi’l-’Ayneyn. Mektebetü İbn Abbâs, 1. Basım, 1426.
Câbirî, Muhammed Âbid. Medḫal ile’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyyeti, 2006.
Ebû Avâne el-İsferâyînî, Ebû Avâne Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. Müstaḫrecü Ebî ʿAvâne. thk. Eymen b. Ârif ed-Dımaşkî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1419.
Ebû Bekr eş-Şâfiî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. İbrâhîm el-Bezzâz eş-Şâfiî el-Bağdâdî. el-Fevâʾidü’l-münteḫabetü’l-ʿavâlî ʿani’ş-şüyûḫ. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1417.
Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. el-Müsnedü’l-müstaḫrec ʿalâ Ṣaḥîḥi Müslim. thk. Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfii. 4 Cilt. Beyrut/Lübnan: Dârü’l- Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, ts.
Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. el-Müsned. thk. Hüseyn Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1. Basım, 1404.
Ezrakī, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed el-. Aḫbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âs̱âr. thk. Abdülmelik b. Abdillâh b. Düheyş. 2 Cilt. Mektebetü’l-Esedî, 1. Basım, 1424.
Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, 1411.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîḫu Baġdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422.
İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Tab’atü Meclisi Dâirati’l-Me’ârifi’l-Osmâniyye bi Haydârabad ed-Deken el-Hind. 9 Cilt. Beyrut/Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, 1371.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hûd. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1409.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbaki vd. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1379.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Taḳrîbü’t-Tehẕîb. thk. Muhammed Avvâme. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 9. Basım, 1433.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Taʿrîfü ehli (üli)’t-taḳdîs bi-merâtibi’l-mevṣûfîne bi’t-tedlîs (Ṭabaḳātü’l-müdellisîn). thk. Âsım b. Abdillâh el-Karyûtî. 1 Cilt. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1. Basım, 1980.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 15 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1327.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥ ʿale’t-teḳāsîm ve’l-envâʿ (Ṣaḥîḥu İbn Ḥibbân, es-Sünen, et-Teḳāsîm ve’l-envâʿ). thk. Şuʿayb el-Arnâvûd. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1414.
İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî. Kitâbü’l-Îmân. thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1422.
Kāsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Feżâʾilü’l-Ḳurʾân ve meʿâlimuh ve edebüh. thk. Mervân el-Atiyye vd. Dımaşk - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1415.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-. Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Dr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1403.
Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlü (Ẕeyl ʿalâ) Tehẕîbi’l-Kemâl. thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Muhammed - Ebû Muhammed Üsâme b. İbrâhîm. 12 Cilt. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 1. Basım, 1422.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Ebû Kuteybe Nazar b. Muhammed el-Fâryâbî el-Fâryâbî. Riyâd: Dârü’t-Tîbe, 1. Basım, 1427.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmud İbrahim Zâyid. Haleb: Dârü’l-Va’y, 1. Basım, 1396.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdü’l-Münʿim Şiblî - Şuʿayb el-Arnâvûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1421.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. Zikrü’l-müdellisîn. thk. Şerif Hâtim b. Ârif el-Avnî. 1 Cilt. Mekke: Dârü Âlemi’l-fevâid, 1. Basım, 1423.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1392.
Öztürk, Mustafa - Ünsal, Hadiye. “Kur’an Tarihine Giriş -Evvelü mâ Nezel (İlk Nazil Olan Kur’an Vahyi) Meselesi-”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 26 (2013), 65-119.
Serrâc, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm es-. Ḥadîs̱ü’s-Serrâc. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukkâşe b. Ramazân. 4 Cilt. el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 1. Basım, 1425.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. Kitâbü’l-Evâʾil. thk. Muhammed b. Şekûr b. Mahmud el-Hâcî Emîr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle/Dârü’l-Furkân, 1. Basım, 1403.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. 4 Cilt. Mısır: Dârü’l-Hecr, 1. Basım, 1419.
Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ el-. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Dr. Abdü’l-Mu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrut/Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, 1404.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Esbâbü’n-nüzûl. thk. İsâmü’d-in b. Abdi’l-Muhsin. Dârü’l-İslâh, 2. Basım, 1412.
Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî. Suʾâlâtü İbni’l-Cüneyd. thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. el-Medinetü’l-Münevvera: Mektebetü’d-Dâr, 1. Basım, 1408.
Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî. Târîḫu ʿOs̱mân b. Saʿîd ed-Dârimî ʿan Ebî Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Maʿîn fî tecrîḥi’r-ruvât ve taʿdîlihim. thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, ts.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. el-Kâşif fî maʿrifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. thk. Muhammed Avvâme. 2 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2. Basım, 1430.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut/Lübnan:
Dârü’l-Ma’rife li’t-Tiba’ati ve’n-Neşr, 1. Basım, 1382.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuʿayb el-Arnâvûd - Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 29 Cilt. Beyrut:
Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1402.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.