TÜRKİYE’DE GÜNEŞ TUTULMASI GÖZLEMLERİ ÜZERİNE TARİHSEL NOTLAR

Astronomik verilere göre geçtiğimiz yüzyıllarda Türkiye’den çok sayıda güneş tutulması izlenmiştir. Ancak Osmanlı dönemi tarihsel kayıtları, bu tutulmalar hakkında sınırlı bilgi içermektedir. Söz konusu tutulmalar Osmanlı astronomları tarafından gözlemlendi mi, kayıt altına alındı mı? Gözlemlendiyse hangi sonuçlar çıkarıldı, bu sonuçlar eserlere konu oldu mu? Bu makale, bu soruları yanıtlama hedefi yle başlanan bir çalışma sırasında toplanan notları içermektedir. Makale esas olarak 21 Ağustos 1914 tarihli tam güneş tutulması münasebetiyle Trabzon valisinin teşebbüsleri ile 19 Haziran 1936 tam Güneş tutulması sırasında Uludağ, Bilecik ve İnebolu’da yapılan bilimsel gözlem ve ölçümleri konu almaktadır. Bu üç yerde sırasıyla İstanbul Kandilli Rasathanesi, Istanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü ve Dubasari Rasathanesi (Besarabya) ekipleri gözlem yapmışlardır. Bu ekiplerle birlikte, tutulmayı gözlemlemek için Türkiye’ye gelen yabancı astronomlar da vardır.İstanbul Üniversitesi Astronomi Enstitüsü ekibinin gözlemleri, saat ayarlaması doğru yapılmamış olduğu için sonuçsuz kalmış, öngörülen

Historical Notes on Total Solar Eclipses in Turkey

Astronomical data indicate many solar eclipses occuring over Turkey throughout the past centuries. Ottoman documents and scientifi c literature provide limited information regarding Sun eclipses in the Middle East. Did Ottoman astronomers observe Sun eclipses for scientifi c purposes and record them? If so, did the results of these observations provide grounds for scientifi c works? The present article brings together historical notes collected to date, as a part of a study aiming to clarify the above queries. It fi rstly addresses the initiatives of an governor of Trebizond on the Black Sea, eager to raise funds from the Ottoman government to attract and host astronomers for the observation of the total solar eclipse that took place on August 21, 1914. No Turkish team, however, conducted observations in Trebizond. The total sun eclipse of June 19, 1936 was observed from Uludağ (Mt. Olympus ad Bythina), Bilecik and İnebolu by the teams of the Kandilli Observatory (Istanbul), the newly founded Astronomical Institute of Istanbul University, and the Doubarassy Observatory in Bessarabia. There were a number of other European astronomers who made observations at Uludağ and Bilecik as well. The measurements and observations of the Istanbul University team proved fruitless because the time was not correctly set and thus the longitude of Bilecik, which was one of the objectives, could not be determined. Prior to the solar eclipse, Fatin Gökmen, the director of the Kandilli Observatory made the necessary calculations and published them in a booklet, which is the only Turkish scientifi c publication made on the solar eclipse of 1936. The team of the Kandilli Observatory also made meteorological and physical mesurements on the Uludağ on the days following the solar eclipse. The total eclipse could not be clearly observed at Inebolu because of weather conditions. Despite these mishaps, the observation of a total solar eclipse and performing measurements were undoubtedly a unique experience for the team members.

Keywords:

Total Sun Eclipse of 1914, Total Sun Eclipse of 1936, Istanbul University Observatory, Kandilli Observatory, Doubassary Observatory, Erwin Finlay-Freundlich, Fatin Gökmen Nicolas Donitch,

PDF

___

Adamopoulos G., Xanthakis, J. et Mariolopoulos, E. G. (1937) L’éclipse totale de so- leil du 19 juin 1936 Extraits des Mémoires de l’Observatoire d’Athènes, Athènes: Extraits des Mémoires de l’Observatoire d’Athènes,.

Annuaire à l’usage de Constantinople pour l’année bissextile (1872. Publié par l’Observatoire Impérial Météorologique. Constantinople: Typographie et Lithographie Centrales.

Baikov A.A and Gaina, A. (2003) “The Astronomer N.N.Donitch,” Serb. Astron. J. No.166.

“Bay Fatin 25 Haziran’da gelecek,” (1936) Akşam, 23 Haziran.

Ben-Zaken, A. (2010) Cross-Cultural Scientifi c Exchanges in the Eastern Mediterranean, 1560-1660, Baltimore: The Johns Hopkins University Pres.

“Bilecikte yapılan tetkikat,” (1936) Cumhuriyet, 22 Haziran.

“Bu sabah güneş tutuldu,” (1936) Akşam, 19 Haziran

Coumbary, Aristide (1890) “L’éclipse du Soleil,” La Turquie, 24e Année, Vendredi 13 Juin.

Dahiliye Nezareti’nden Maarif Nezareti’ne yazılan 13 Nisan 1330 (26 Nisan 1914) (1914) tarihli üst yazı. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH-İD 216/4, DH-İD-1332-N-10.

“Dalgın alimin macerası” (1936) Cumhuriyet, 25 Haziran.

Dizer, M. ve Soytürk, E. (1973) 19 Haziran 1936 Tam Güneş Tutulması. Istanbul: T.C.M.E.B. Kandilli Rasathanesi Güneş Fiziği Bölümü Bilim Yayınları.

Donitch, N. “(1938) Observations de l’eclipse totale de Soleil du 19 Juin 1936 a Ineboli (Turquie),” Academiei Romane Memoriile Ser. III, T. XIV.

Dölen, E. (2010) Darülfünun’dan Üniversiteye Geçiş, Tasfi ye ve Yeni Kadrolar (Türkiye Üniversite Tarihi c.3), Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul

Duman, H. (2000) Osmanlı Süreli Yayınları ve Gazeteleri (1828-1928), c.II, Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı.

L’éclipse partielle d’aujourd’hui (1914)” Stamboul, No.209, 21 Août.

Ergun], Sadettin Nüzhet (1934) Samih Rifat, Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Sühulet Kütüphanesi

“Fatinle Moreux,” (1936) Akşam, 23 (25) Haziran

Freundlich, 1914 tam Güneş tutulması sırasında ellerinin bağlı olduğunu ve tutul- mayı isli camlar arkasından izlediğini söylemektedir (1936). Cumhuriyet, 22 Haziran.

Gökdoğan, N. ve Kıral, A. (1982) “İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Bölümü Tarihçesi,” İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Çeşitli Fen Bilimi Dallarının Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi ve Milletlararası Bilime Katkısı. Ed. A. Y. Özemre, İstanbul

Gökmen, Fatin (1936) (Türkiyede) 19 Haziran 1936 Küsufu Küllîsi. L’Eclipse Totale de Soleil du 19 Juin 1936 (en Turquie), İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı İstanbul Rasathanesi

Günergun, F. (2005) “Salih Zeki ve astronomi: Rasathane-i Amire Müdürlüğü’nden 1914 tam güneş tutulmasına,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, cilt VII, sayı 1, (Salih Zeki Özel Sayısı).

Günergun, F. (2011) “The Ottoman ambassador’s curiosity coffer: Eclipse predic- tion with De La Hire’s ‘Machine’ crafted by Bion of Paris,” in Science between Europe and Asia, ed. F.Günergun and D. Raina, Dordrecht / Heidelberg / London, New York: Springer, Boston Studies in the Philosophy of Science,

Günergun, F. ve Kadıoğlu, S. (2011) “Bilim insanlarının ülkelerarası yolculuğu: İstanbul Üniversitesi’nde dört yabancı astronom (1933-1958),” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c.XIII, sayı 1.

Güneş Tutulması] (1914)] İkdam, Sayı 6286, 21 Ağustos

”Güneşin tutulması neden mühim bir hadisedir?,” (1936a) Akşam, 22 Haziran 1936, s.5

“Güneş tutulması – Rasatane faydalı bir kitab çıkardı” (1936b) Cumhuriyet, 31 Mayıs.

Total and annular solar eclipse paths: 1801-1820. sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/ eclipse.html

Total and annular solar eclipse paths: 1861-1880. sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/ eclipse.html

Trabzon Valisi Samih Rıfat’ın 1 Nisan 1330 (1914) tarihli yazısı. BOA, DH-İD- 1332-N-10.

Transactions of the International Astronomical Union, (1936) Vol.5 (5th General Assembly held at Paris in 1935), Ed. F.J.M. Stratton, Cambridge University Press.

“Türk Rasathanesi” (1936) Akşam, 24 Haziran.

“Uludağda yapılan fennî tetkikat,” (1936) Cumhuriyet, 6 Temmuz.

“Üniversite’ye rasad aletleri geliyor” (1936) Cumhuriyet, 30 Nisan.

Yücer, R. (1936) “Güneşin tutulması neden mühim bir hadisedir?,” Akşam, 22 Haziran.