KUR’ÂN HATMİ GELENEĞİNİN RİVAYETLERDEKİ TEMELLERİ

Kur’ân-ı Kerîm, Müslümanların bilgi kaynakları arasında ilk sırada yer alır ve hayatın çeşitli alanlarında inananlar için rehber konumunda bulunur. Bu bakımdan Kur’ân’a yönelişte temel amaç onu anlamak ve yaşamak olmalıdır. Söz konusu pratik değerinin yanında Kur’ân’ın tilâveti de önemli bir ibadettir. Nitekim bu hususun Kur’ân tanımlarında yer aldığı da görülür. Ayrıca Müslümanlar, Kur’ân’ın tamamı okunarak uygulanan, hatim isimli bir geleneğe de sahiptirler. İslâm toplumlarındaki yaygın varlığı dikkate alındığında hatim geleneğinin Hz. Peygamber (s.a.s.) ve sahâbe devrinde bir esası bulunması gerektiği fikri oldukça makul görünmektedir. Nitekim hadis kaynaklarında ve İslâmî ilimlerin farklı dallarında yazılmış diğer klasik eserlerde hatim uygulamasını temellendiren rivayetler görmek mümkündür. Bu rivayetler belirlenebildiği kadarıyla Abdullah b. Amr, Kays b. Ebî Saʿsaʿa, ʿIrbâd b. Sâriye, Câbir b. Abdillâh ve Übey b. Kaʿb isimli sahâbîlerden nakledilmişlerdir. Zürâre b. Evfâ’dan nakledilen mürsel bir rivayet de vardır. Bu araştırma, söz konusu geleneği Hz. Peygamber’in (s.a.s.) sünneti ve sahâbe uygulamasındaki temelleri açısından incelemeyi amaçlamaktadır. Kaynağı ile ilgili bulguların, hatmin keyfiyetini de ortaya koyacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kur'ân-ı Kerîm, Sünnet, Hatim, Tilavet, Gelenek

THE FOUNDATIONS OF THE TRADITION OF THE KHATAM OF QURAN IN RELIGIOUS NARRATIONS

The Holy Quran is the primary source in the formation of Muslim personality and of an exemplary Islamic society. The values that Muslims have produced throughout history and the great civilizations established by them confirm this point. In this respect, the main purpose in approaching the Qur’an should be to understand and live by it. However, reciting the Qur’an is not just a purely intellectual activity. It is understood that reciting the Qur'an, which is merely pronouncing its words, is also an important act of worship along with its dimension of building thought and life. Indeed, the fact that reciting the Qur’an is a form of worship is included in the definitions of the Qur’an. It is quite reasonable that the recitation of the Qur’an, which is essentially divine in its words and meaning, is not the same as reading another book. The hadith of the Prophet that promises ten thawab (spiritual merit) for reciting one letter of the Qur’an is quite significant at this point. The Prophet cited a verse that is formed by the combination of only three letters, namely “alif-lam-mim” as an example of this. This example at first glance suggests that, in terms of worship, it is not a priority to understand the meaning of the Qur’an. Indeed, according to the general opinion of the mufassirs (writers of the commentaries on the Qur’an), only Allah can know the meaning of such verses. Therefore, it can be said that the interlocutors of the revelation do not have a duty to understand these verses. Moreover, the pursuit of these subjects (with malicious intentions) is defined as the indicator of the deviousness in the hearts.

Keywords:

Holy Quran, Sunnah, Khatam, Recitation of the Qur’an, Tradition,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî. el-Müsned. 50 Cilt. Thk.Şuayb el-Arnaût v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefî. Umdetü’l-karî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Tsh. Abdullah MahmûdMuhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1421/2001.
Beyhakî, Ahmed b. Huseyn b. Ali b. Mûsâ Ebû Bekir. Şuabu’l-îmân.14 Cilt. Thk. Abdulalî Abdülhamîd Hâmid. Riyad-Bombay: Mektebetü’r-Rüşd ve Dâru’s-Selefiyye, 1423/2003.
Bozkurt, Nebi. “Mukabele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.31/100-101. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s- sahîh. Riyad: Dâru’s-Selâm,1999.
Buhl, FR.. “Hatim”. İslâm Ansiklopedisi. 5/371. İstanbul: Millî EğitimBasımevi, 1950.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1993.
Çetin, Abdurrahman. “Hatim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.16/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Çetin, Abdurrahman. “Hatim İndirme ve Hükümleri”. Uludağ Üniversitesiİlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 47-55.
Dârimî, Abdullâh b. Abdirrahmân. Müsnedü’d-Dârimî (Sünenü’d-Dârimî).4 Cilt. Thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-Muğnî,1421/2000.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. Kahire: Dâruİbni’l-Cevzî, 1432/2011.
Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm. Fezâilu’l-Kur’ân ve meâlimuhûve âdâbuh. 2 Cilt. Thk. Ahmed b. Abdülvâhid el-Hayyâtî. el-Memleketü’l-Mağribiyye: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’ü ulûmi’d-dîn.5 Cilt. Thk. Zeynüddîn Ebu’l-Fadl Abdurrahîm b. el-Huseyn el-Irâkî. Beyrut:Dâru’l-Kalem, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sâbit Ebû Bekr. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye.Thk. Ebû Abdillâh es-Suverkî, İbrahim Hamdî el-Medenî. el-Medînetü’l-Münevvere: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
Heysemî, Nûruddîn Ali b. Ebî Bekir. Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
Irâkî, Ebu’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm b. el-Huseyn. el-Mugnî an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fi tahrîci mâfi’l-İhyâi mine’l-ahbâr. 3 Cilt. Thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdulmaksûd. Riyad: Mektebetü Dâru Taberiyye,1415/1995.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 8 Cilt. Thrc. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2009.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân. el-Vefâ bi-ahvâli’l-Mustafâ. 2Cilt. Tsh. Muhammed Zührî en-Neccâr. Riyad: el-Müessesetü’s-Saîdiyye, ts.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. ez-Zuafâve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Thk. Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye,1406.
İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî. en- Neşr fi’l-kırââti’l- aşr. 2 Cilt. Tsh. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. Thk. Nûruddîn Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu.âsır/Dımaşk:Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdülmelik. Şerhu sahîhi’l- Buhârî. 10 Cilt. Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2005.
İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 4Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-mîzân. 7 Cilt.Thk. Dâiretü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye-Hind. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemîli’l-Matbûât, 1406/1986.
İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed Ebû Hâtim et-Temîmî el-Büstî. Sahîhu İbni Hibbân bitertîbi İbni Balabân. 18 Cilt. Thk. Şuayb el-Arnaût.Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed Ebû Hâtim et-Temîmî el-Büstî. Kitâbu’s- Sikat. 10 Cilt. Haydarâbâd: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye,1393/1973.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Sahîhu İbni Huzeyme.4 Cilt. Thk. Muhammed Mustafa A’zamî. Beyrut: Mektebu’l-İslâmî,1390/1970.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l- azîm. 4 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1415/1994.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2Cilt. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Manzûr, Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l- Arab. 6Cilt. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr v.dğr. Kahire: Dâru’l-Ma.ârif, ts.
İbn Receb el-Hanbelî. Şer.u .İleli’t-Tirmi.î. 2 Cilt. Thk. Hemmâm AbdurrahîmSaîd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2001.
Kattân, Mennâ’ b. Halîl. Mebâ.is_ fi .ulûmi’l-.ur.ân. B.y. Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1421/2000.
Kırdar, Şehabeddin. “Kur’ân-ı Kerîm’i Anlamadan Okuma Sorunu”.Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2013), 31-54.
Mizzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Haccâc Yusuf. Teh.îbu’l-Kemâl fi esmâi’r-ricâl.35 Cilt. Thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1403/1983.
Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi.u’.-.a.î.. 3 Cilt.İstanbul: Çağrı Yay. ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Hasen Abdülmünim Şelebî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1421/2001.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. Tsh. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu sahîhi Müslim b. el-Haccâc.18 Cilt. Thk. Muhammed Beyyûmî. Kâhire: Dâru’l-Gaddi’l-Cedîd,1429/2008.
Polat, Salahattin. “Şahid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.38/273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât fîgarîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1431/2010.
Saîd b. Mansûr b. Şu’be, Ebû Osmân el-Horâsânî el-Cûzcânî. Sünenü Saîd b. Mansûr. 5 Cilt. Thk. Sa’d b. Abdillâh b. Abdilazîz Âlü Humeyd.Riyad: Dâru’l-Usaymî, 1414.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. el-İtkan fi ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt.tkd. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1416/1996.
Süyûtî, Celalüddîn Abdurrahmân. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî.Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
Süyûtî, Celalüddîn Abdurrahmân. ed-Dürrü’l-mens_ûr fi’t-tefsîri bi’l- me’sûr. 15 Cilt. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: MerkezüHicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-.Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1424/2003.
Şâkir, Ahmed Muhammed. el-Bâisü’l-hasîs şerhu İhtisâri ulûmi’l-hadîs.Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu.cemu’l-kebîr.20 Cilt. Thk. Hamdî b. Abdülmecîd Selefî. Musul: Mektebetü’l- Ulûmve’l-Hikem, 1404/1983.
Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mucemu’l-evsat. 10Cilt. Thk. Tarık b. Ivadullâh b. Muhammed, Abdulmuhsin b. İbrâhîmel-Huseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
Tablâvî, Ebu’s-Sa‘d Zeynüddîn Mansûr b. Ebi’n-Nasr b. Muhammed. Kitâbu’ş-Şem’atü’l-muzıyye bi-neşri kırââti’s-seb’ati’l-merzıyye. 2 Cilt.Thk. Ali Seyyid Ahmed Cafer. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. 4 Cilt. Thk. Muhammedb. Abdulmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Câmi.u’t-Tirmi.î. Riyâd:Dâru’s-Selâm, 1999.
Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.31/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDVYayınları, 1992.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Mîzânü’l-itidâl fî nakdi’r-ricâl. 8 Cilt. Thk. Ali Muhammed Muavvad, Âdil Ahmed Abdülmevcûd,Abdülfettâh Ebû Sinne. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1416/1995.
Zerkanî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-irfân fi ulûmi’l-Kur’ân.2 Cilt. Thk. Fevvâz Ahmed Zümerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,1415/1995.
Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh, el-Burhân fi ulûmi’l- Kur’ân. 4 Cilt. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: MektebetüDâri’t-Turâs, 1404/1984.