İLLETİN TAHSİSİNE CEVAZ VERMEK MU’TEZİLÎ OLMAK MIDIR?

Hanefî usûlünde illetin tahsisi tartışması zaman zaman kelâmî bir hüviyet kazanmıştır. Kerhî, Cessâs ve Debûsî, illetin tahsisine cevaz verseler de Serahsî ile başlayan süreçte Hanefî usûlüne hâkim olan yaklaşım, illetin tahsisini reddetmek yönünde olmuştur. Bu yaklaşımın öncüsü durumunda olan Serahsî, illetin tahsisine cevaz vermeyi “Mu’tezile’ye meyil” olarak değerlendirmiştir. Ona göre illetin tahsisine cevaz verenler, Mu’tezile’nin temel öğretilerini - özellikle ictihadda isabet meselesindeki görüşünü- kabul etmek durumundadırlar. Serahsî ile aynı dönemde Ebü’l-Usr Pezdevî ve bu âlimlerden iki asır sonra yaşamış bulunan Ebü’l-Berekât Nesefî de ictihadda isabet meselesi ile illetin tahsisi arasında bir bağ kurmuştur. İlletin tahsisine cevaz verenlere yönelik olarak Hanefî usûlünde Serahsî, Ebü’l-Usr Pezdevî ve Ebü’l-Berekât Nesefî ile sınırlı kalan bu yaklaşım, modern dönemde pek çok takipçi bulmuştur. Buna bağlı olarak Kerhî ve Cessâs gibi Irak Hanefîlerinin illetin tahsisine cevaz vermeleri Mu’tezilî etkiye mâruz kalmış olmalarının bir neticesi olarak değerlendirilmiştir. Araştırmanın odağını, bu değerlendirmenin sorgulanması oluşturmaktadır. Hanefî usûl eserlerinde illetin tahsisi tartışması, bunun ictihadda isabet meselesi ile ilişkisi ve illetin tahsisine cevaz vermeyi “Mu’tezile’ye meyil” olarak değerlendiren yaklaşımın tarihî arka planı araştırma çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İlletin Tahsisi, Müctehidin Yanılmazlığı, Mutezile

DOES APPROVING THE SPECIALIZATION OF THE CAUSE LEAD TO BECOMING MU’TAZILI?

In Hanafi methodology, the specialization of the cause sometimes reflects theological identity. Although Karkhi, al-Jassas and al-Dabusi permitted the specialization of the cause, the prevailing approach to the specialization of the cause in Hanafi methodology in the period starting with Sarakhsi was to reject it. The leading scholar of this approach, Sarakhsi considered the permission for “the specialization of the cause” to be “inclination towards Mu’tazilism”. According to him, those who approve the specialization of the cause also accept other principles of Mu’tazilism, especially the principle about “isabat in ijtihad (infallibility in ijtihad)”. Al-Bazdawi, who lived in the time of Sarakhsi, and al-Nasafi, who lived two centuries later after them, made a connection between “isabat in ijtihad” and “specialization of the cause”. This approach was adopted only by al-Sarakhsi, al-Bazdawi and al-Nasafi in Hanafi methodology, but in the modern era, it found many followers. Consequently, it is evaluated that Karkhi and al-Jassas approving the specialization of the cause was because the Iraqi Hanafism was strongly influenced by Mu’tazilism. The focus of the research is to question this evaluation. The debate about the specialization of the cause in Hanafi methodology, and its relation with the issue of “isabat in ijtihad”, and the historical background of the approach suggesting that allowing for the specialization of the cause is the inclination towards Mu’tazilism are scrutinized in this research.

Keywords:

Specialization of the Cause, Infallibility, Mutazilism,

PDF

___

Abdülkahir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Mezhepler Arasındaki Farklar (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 2005. Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi (Abbasiler Dönemi), İstanbul 2011. Bebek, Adil, “Kebîre”, DİA, c. XXV, s. 163-164. Alâeddîn Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukūl (nşr. M. Zekî Abdülber), Devha 1404/1984. Ali Sami Neşşar, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu (trc. Osman Tunç), İstanbul 1999. Aron Zysow, “Mu’tazilism and Maturidism in Hanafi Legal Theory”, Studies in Islamic Law and Society (ed. Bernard Weiss), Leiden 2002. Esen, Bilal, Hanefî Usûl Eserlerinde İctihad Teorisi (doktora tezi, 2010), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl (nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî), Küveyt 1405/1985. Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ, Takvîmü’l-edille (thk. Halil Meys), Beyrut 1421/2001. Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh, İmâm-ı Âzam’ın Beş Eseri (trc. Mustafa Öz), İstanbul 1992. Ebü’l-Berekât Nesefî, Hâfızüddîn Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd, Keşfü’l-esrâr, Beyrut 1986/1406. Ebü’l-Hasen Eş’arî, Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî, Makālâtü’l-İslâmiyyîn (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Beyrut 1990. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib, el-Mu’temed (nşr. Muhammed Hamîdullah), Dımaşk 1384-85/1964-65. Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî, Teysîru’t-tahrîr, Mısır 1931. Sümer, Faruk, “Tuğrul Bey”, DİA, c. XLI, s. 344-346. Koca, Ferhat, İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum), İstanbul 2011. _______, “Tahsis”, DİA, c. XXXIX, s. 432-434. _______, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, c. XV, s. 525-547. _______, “İslâm Hukuk Usûlünde Daraltıcı Yorum Metodu Olarak Tahsis”, İslâmî Araştırmalar, Ankara 2003, c. XVI/3, s. 430-443. Yücesoy, Hayrettin, “Mihne”, DİA, c. XXX, s. 26-28; Heyet, INES 1. International Academic Research Congress, Ankara 2016. İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil, Beyrut 1408/1987. İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî, Tâcü’t-Terâcim, Dımaşk 1992. İbn Melek, Şerhu Menâri’l-envâr, İstanbul 1965. Josef van Ess, The Flowering Of Muslim Theology, Cambridge: Harvard University Press 2006. Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî, Şerhu’l-Usûli’l-hamse (trc. İlyas Çelebi), İstanbul 2013. Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakāti’l-Hanefîyye, Cîze 1993. Lâmişî, Ebü’s-Senâ, Mahmud b. Zeyd, el-Kitâb fî Usûli’l-fıķh (thk. Abdülmecîd Türkî), Beyrut 1415/1995. Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî, el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye, Beyrut ts. Madelung, Mâtürîdîliğin Yayılması ve Türkler (trc. Arslan Gündüz), Leiden 1971. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi (trc. Bekir Topaloğlu), Ankara 2005. Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Hoca Ali, Mirkātü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (trc. Haydar Sadıkoğlu), İstanbul 2012. Muhammed Hamidullah, “Serahsi”, DİA, c. XXXVI, s. 544-547. Akoğlu, Muharrem, Mihne Hâdiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihî Seyrine Etkisi (doktora tezi, 2001), EÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Muvaffakuddin İbn Kudâme, Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıķh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed, Beyrut 1401/1981. Bozkurt, Nahide, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, s. 101-104. Nurit Tsafrir, The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism, Cambridge 2004, s. 43-49. Kara, Osman, Kur’an’da Cehennem, İstanbul 2014 Yılmaz, Ömer, “Hanefîlerde Âmmın Kapsamı ve Arka Planındaki Tartışmalar”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2016. Telkenaroğlu, Rahmi, Fıkıh Usulünde Muhattıe ve Musavvibe (doktora tezi 2009), SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Usûlü’s-Serahsî (thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî), Kahire 1954. Sönmez Kutlu vd. , İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik (yay. haz. Sönmez Kutlu), Ankara 2003. Özen, Şükrü, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası, İstanbul 2001. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrut 1987. Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî, et-Telvîh (nşr. Zekeriyyâ Umeyrat), Beyrut ts. Başoğlu, Tuncay, Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları (doktora tezi, 2001), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn es-Semerkandî, Bezlü’n-nazar fî’l-usul (thk. Muhammed Zekî Abdülber), Kahire 1992/1412. V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990. Harman, Vezir, Seyfeddin Âmidî’nin Kelâm Sisteminde Usûlü’d-din ve Usûlü’l-fıkh İlişkisi (doktora tezi, 2012), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bıyıkoğlu, Yakup, Kur’an’ın Selefî Yorumu, İstanbul 2015. _______, Esbâb-ı Nüzûl ve Kur’ân’ın Anlaşılması, İstanbul 2015. Yusuf Şevki Yavuz, “Halku’l-Kur’ân”, DİA, c. XV, s. 371-375; _______, “Mâtürîdiyye”, DİA, c. XXVIII, s. 165-175.