Abdurrahmân Câmî’nin “Kasîde-i Ferîde”sinin Tercüme ve Şerhi

XIX. asrın âlim ve Nakşî-Mevlevî sûfîlerinden İstanbullu Mehmed Tevfîk Efendi Abdurrahmân Câmî'nin birinci dîvânı olan Fâtihatü'ş-şebâb'dan 9 kasîdeyi ve "elif" kâfiyeli 10 gazeli şerhederek eserine Şerh-i Kasâid-i Câmî (Neş'e) adını vermiştir. Tevfîk Efendi'nin muhtemelen ömrü vefâ etmediği için şerhin devâmı gelmemiştir. Onun şerhettiği kasîdeler arasında bulunan ve dinî ahlâkî öğütler ihtivâ eden "lâmiyye" kasîdesini, yaklaşık yarım asır sonra Harputlu (Elazığ) âlim, müftü Mehmed Kemâleddin Efendi lafzı ve mânâsı bakımından çok beğendiği için "kasîde-i ferîde" olarak niteleyip tercüme etmiş ve Beyânü'l-Hak mecmûasında yayımlamıştır. Bu makalede evvelâ "kasîde-i ferîde" isimlendirmesi üzerinde durulmuş, ardından Tevfik Efendi ve Kemâleddin Efendi'nin hayatları kısaca anlatılmıştır. Makalenin ana kısmını üç Nakşî sûfiden Câmî'nin yazdığı, Tevfîk Efendi'nin şerh, Kemâleddin Efendi'nin ise derli toplu tercüme ettiği söz konusu kasîdenin aslı, tercümesi ve şerhiyle bir arada bugünkü harflere aktarılması oluşturmaktadır. Makalede ayrıca mütercim ve şârihin istifâde ettikleri kaynaklara ulaşılarak gerekli izâhlar yapılmış, Farsça ve Arapça cümleler tercüme edilerek dipnotlara yerleştirilmiş, böylece Osmanlı şerh edebiyâtının güzel bir numûnesi ilim ehlinin istifâdesine sunulmaya çalışılmıştır.

Translation and Commentary of Abdurrahmân Câmî’s “Kasîde-i Ferîde”

Mehmed Tevfîk Efendi, prominent scholar of 19thcentury and Shayh of Nakşi-Mawlavi annotated 9 kasidahsfrom Fâtihatü’ş-şebâb, the first dîvan of AbdurrahmânCâmî and 10 gazels rhymed with “alef” and combinedthem in a book that he titled Şerh-i Kasâid-i Câmî (Neş’e).Tevfîk Efendi, could not complete his commentaryprobably because of his early death. Mehmed KemaleddinEfendi, a prominent scholar and mufti of Harput,translated one of the kasidas in this collection called thekasidah of “lâmiyye” which includes religious and ethicaladmonitions and published it in the journal of Beyânü’lHak.In this essay we latinize this kasidah together with itstranslation and commentary, annoted with necessaryinformation derived from the sources utilezed by both thecommentator and the translator; and thus introduce sucha beautiful example of the Ottoman literature ofcommentaries to the service of shcolarship

PDF

___

Abdullah Nidâî-yi Kâşgârî, Risâle-i Hakkıyye, Michigan Üniversitesi Kütüphanesi, İslam Eserleri Koleksiyonu, nr. 262.
Abdurrahmân Câmî, (1309), “Levâmi‛: Şerh-i Kasîde-i Hamriyye”, Mecmûa-i Monla Câmî Kuddise Sırruhu’l-‛Âlî, İstanbul: Artin Asaduryan Şirketi Mürettibiyye Matbaası.
________, (1922) Dîvân-ı Kâmil-i Câmî (haz. Hâşim Rızâ), Tahran: Çâphâne-i Pîrûz.
________, (ty.) Dîvân-ı Câmî (haz. Hüseyin Pejmân), Tahran: Çâphâne-i Haydarî.
________, (1284) Dîvân-ı Molla Câmî, İstanbul: Matbaa-i Vezîrhân.
________, (ty.) Eşi‛‛atü’l-Leme‛ât (thk. Hâmid Rabbânî), Tahran.
________, (1337) Nefehâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds (tsh. Mehdî Tevhîdî Pûr), Tahran: Kitâbfurûşî-i Mahmûdî.
________, (1977) Nakdü’n-nusûs fî şerhi nakşi’l-Fusûs (haz. William C. Chittick), Tahran: Encümen-i Şehinşâhî-i Felsefe-i İran.
Aclûnî, (1351) Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-libâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîsi ‘alâ elsineti’n-nâs, I-II, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî.
Ahmed b. Ali b. Mes‛ûd, (2009) Merâhu’l-ervâh (haz. Ahmed Azv İnâye-Ali Muhammed Mustafâ), Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî.
Ahmed el-Hâşimî, (ty), el-Kavâ‛idü’l-İslâmiyye li’l-lugati’l-‛Arabiyye, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Algar, Hamid, (2016), Abdurrahman Câmî (trc. Abdullah Taha Orhan-Zeyneb Hafsa Orhan), İstanbul: Litera Yayıncılık.
Ali Ekber Dihhudâ, (1984) Emsâl u Hikem, I-IV, Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
Ârif Nevşâhî, (2002) Ahvâl ve Suhenân-ı Hâce Ubeydullâh Ahrâr, Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
________, (2010) Hâce Ahrâr, İslâmâbâd: Poorab Academy.
Aynî, (2001) ‛Umdetü’l-Kārî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî (thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer), I-XXV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Benli, Ali, (2013) “Üsküdar Kadısı Ali Nureddin Yüce ve Kasîde fî Esmâi’sSüver
Tercümesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 44 (İstanbul), s. 67-86.
Beyhakî, (1990) Şu‛abü’l-îmân (thk. Ebû Hâcir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zaglûl), I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Bezzâzî, Muvaffak b. Ahmed el-Mekki, (1981), Menâkıbü’l-İmâmi’l-A‛zam Ebî Hanîfe, I-II, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî.
Buhârî, (1985), el-Edebü’l-müfred (haz. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut: Dârü’lkütübi’l-ilmiyye.
Bulgurluzâde Rızâ, (1326) Müntehabât-ı Bedâyi-i Edebiyye, İstanbul: Dersaâdet Kitâbhânesi Sahibi Arsen.
Celâleddîn Devvânî, er-Risâletü fî isbâti’l-vâcib, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Blm., nr. 2171.
________, Şerh-i Rubâ‛iyyât, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Blm., nr. 3685.
Dîvânu Emîrü’l-mü’minîn el-İmâm Aliyyü’bnü Ebî Tâlib (1988), (haz. Abdü‛azîz el-Kerem), yy..
Durmuş, İsmail -Öz, Mustafa, (2008) “Sahbân el-Vâilî”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı, XXXV, 511-512.
Ebû Dâvûd, (1988), Sünen (haz. Kemâl Yûsuf el-Hût), I-III, Beyrut: Dârü’lkütübi’l-ilmiyye.
Ebû Mansûr es-Se‛âlibî, (2000) Ahsenu mâ semi‛tu (haz. Halîl İmrân elMansûr), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
el-Ebherî, Îsâgûcî, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 161 (YZ0432).
Eşrefoğlu Rûmî, (2000) Dîvân (haz. Mustafa Güneş), Ankara.
Evhadüddîn Kirmânî, (1366) Dîvân-ı Rubâ‛iyyât (haz. Ahmed Ebû Mahbûb), Tahran.
Fahreddin Ali Sâfî b. Hüseyin Vâ‛iz-i Kâşifî, (1977) Reşehât-ı ‛Aynü’l-hayât (haz. Ali Asgar Mu‛îniyân), I-II, Tahran.
Ferîdüddîn Attâr, (ty.) Musîbetnâme, yy.
________, (1819), Pendnâme, Paris.
Hâfız-ı Şîrâzî, (1379) Dîvân, Tahran: Neşr-i Pârsâ.
Hâlid el-Ezherî, (2000) Şerhu’t-Tasrîh ‛ale’t-Tavzîh, I-II, Beyrut: Dârü’l-fikr. Haşmet Efendi, (1287) Senedü’ş-şuarâ, İstanbul: Asır Gazetesi.
Hatîb Bağdâdî, (2001) Târîhu Bağdâd (thk. Beşşâr ‛Avvâd Ma‛rûf), I-XVII, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî. http://ganjoor.net/bahaee/divan-baha/mokhammas
Hücvirî, (1974) Keşfü’l-mahcûb ( thk. İs‛âd Abdülhâdî Kındil), İskenderiyye. İbn Arrâk el-Kinânî, (1981) Tenzîhü’ş-şerî‛ati’l-merfû‛a ‛ani’l-ehâdîsi’ş-şenî‛ati’lmevzû‛a (thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf-Abdullah Muhammed esSıddîk), I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
İbn Hacer el-Askalânî, (1991) Bezlü’l-mâ‛ûn fî fazli’t-tâ‛ûn (thk. Ahmed Isâm Abdülkâdir el-Kâtib), Riyad: Dârü’l-Âsıme.
İbn Hacer el-Askalânî, (1325) Tehzîbü’t-tehzîb, I-XII, Haydarâbâd: Matbaatu Meclis-i Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiyye el-Kâine.
İbn Manzûr, (ty) Lisânü’l-Arab, LV, Kahire: Dârü’l-Maârif.
İbn Sînâ, (1952) eş-Şifâ: el-Mantık, Kahire: Matbaatü’l-Emîriyye.
İbn Teymiyye, (1991) Mecmû‛u Fetâvâ (haz. Abdurrahman b. Muhammed Kâsım el-‛Âsımî en-Necdî), I-XXXIX, Riyâd: Dârü’l-âlemi’l-kütüb.
İbnü’l-Cevzî, (1983) el-İlelü’l-mütenâhiye (thk. Halîl el-Meys), I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
İbnü’l-‛İmâd, (1988) Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (thk. Abdülkâdir elArnavût-Mahmûd el-Arnavût), I-X, Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, (2005) Zâdü’l-me‛âd (thk. Abdürrezzâk el-Mehdî), I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî.
İbnü’l-Mülekkın, (2004) el-Bedrül-münîr fî tahrici’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkıa fî’ş- Şerhi’l-kebîr (thk. Üsâme b. Ahmed ve dgr.), I-X, Riyad: Dârü’lhicre.
İbrâhîm Şâhidî, (1298) Gülşen-i Tevhîd, İstanbul: Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne.
İlhan, Nadir, (1992) Nev‛î Efendi: Netâyicü’l-fünûn ve mehâsînü’l-mütûn, yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi SBE.
İmâm Gazzâlî, (1994) Mişkâtü’l-envâr fî tevhîdi’l-Cebbâr [thk. Semih Dugaym], Beyrut: Dârü’l-fikri’l-Lübnânî.
İpek, İsmet, (2015) Seyyid Mehmed Tevfîk’in Neş’e Adlı Eseri ve İncelemesi (Abdurrahman Câmî’den Gazel ve Kasîde Şerhleri), yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi SBE.
Kara Halîl b. Hasan, Hâşiye-i Kara Halîl ‛ale’l-Fenârî, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 431.
Kara Halîl b. Hasan, [1307] Hâşiye-i Kara Halîl ‛ale’l-Fenârî, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Karataş, Ahmet, (2015) “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 49 (İstanbul), s. 29-125.
________, (2016) “Kemâleddin Harpûtî’nin Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’ttebeiyye beyne’l-ilm ve’l-ma‘lûm İsimli Kelâm Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 36 (İstanbul), s. 63-137.
Kayyumzâde Abdullah b. Hasan, [1242] Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Fenârî, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Kemâleddin Harputî, (1328) “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [I]”, Beyânü’l-Hak, III/62 (İstanbul), s. 1251-1252.
________, (1328) “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [II]”, Beyânü’l-Hak, III/67 (İstanbul), s. 1333-1335.
________, (1328) “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [III]”, Beyânü’l-Hak, III/68 (İstanbul), s. 1346-1348.
________, (1332) “Levâmi‛”, Cerîde-i Sûfiyye, nr. 76 (İstanbul), s. 292-293.
________, Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t-tebe‛iyyeti beyne’l-‛ilmi ve’l-ma‛lûm, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Mustafa Con Koleksiyonu, nr. A/237.
Kınalızâde Ali Çelebî, (2007) Ahlâk-i Alâî (haz. Mustafa Koç), İstanbul: Klasik Yayınları.
Konuk, Ahmed Avni, (2006-2009) Mesnevî-i Şerîf Şerhi (haz. Mustafa Tahralı ve dğr.), I-XIII, İstanbul: Kitabevi.
Kudâî, (1986) Müsnedü’ş-Şihâb (haz. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî), I-II, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
Kutbüddîn er-Râzî, (1433) Şerhu’l-Metâli‛ (haz. Üsâme es-Sâ‛idî), I-II, Kum: Menşûrât-ı Zevi’l-kurbâ Mecdî Efendi, (1269) Terceme-i Şakāyık-ı Nu‛mâniyye, İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l- Âmire.
Mevsûatu mustalahâti Miftâhu’s-sa‛âde ve misbâhu’s-siyâde fî Mevzû‛âti’l-ulûm li’l-‛allâme Ahmed b. Mustafâ eş-şehîr bi-Taşköprizâde, (1998) (haz.
Refîk el-‛Acem-Ali Dahrûc), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Mevlânâ Celâleddîn Rumî, (1342) Külliyât-ı Şems (haz. Bedîuzzamân Fürûzanfer), Tahran: Dânişgeh-i Tahran.
Muhammed ‛Alî et-Tehânevî, (1996) Mevsû‛atü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûni ve’l- ‛ulûm, I-II, Lübnan: Mektebetü Lübnân Nâşirûn.
Muhammed b. Abdurrahmâ es-Sehâvî, (1979) Makāsıdü’l-hasene (thk. Abdullah Muhammed es-Sıddîk), I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’lilmiyye.
Muhammed ed-Desûkî, (1987) el-İmâm Muhammed b. El-Hasan eş-Şeybânî ve eseruhu fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Doha: Dârü’s-sekāfe.
Muhammed el-Âmidî, (2003) el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (thk. Abdürrezzâk ‛Afîfî), I-IV, Riyad: Dârü’s-sumay‛î.
Mustafa Naîmâ Efendi, (1283) Târîh-i Naîmâ, I-VI, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Müstakîmzâde Süleymân Sa‛deddîn, Tercüme-i Lügât-ı Kānûnü’l-edeb, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi Blm., nr. 953.
Nedîm, (1338) Dîvân, İstanbul: İkdâm Matbaası.
Ömer Ferrûh, (1979) Târîhu’l-edebi’l-‛Arabî, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyin.
Rızâeddîn Remzî Rıfâî, (1329) “Kasîde-i Ferîde”, Tasavvuf, sy. 15 (İstanbul), s. 4-6; sy. 16, s. 6-7; sy. 17, s. 6-8.
Rubâiyyât-ı Ömer Hayyam, (1927) (neşir ve tercüme: Hüseyin Dâniş), İstanbul: İkbâl Kitabhânesi.
Rubâiyyât-ı Şeyh Bahâyî, http://etu.sbmu.ac.ir/uploads/Robaiyat_Sheykh_Bahai Rûzbihân b. Ebî Nasr Baklî, (1981) Şerh-i Şathiyyât (nşr. Henry Corbin), Tahran: Gencine-i Nüviştehâ-yı İrân.
Sa‛deddîn Teftâzânî, (2013) el-Mutavvel (thk. Abdülhamîd Hindâvî), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Sa‛dî-i Şîrâzî, (1392) Gülistân, Tahran.
Sâgânî, (1980) Mevzû‛ât (thk. Necm Abdurrahmân Halef), Dımaşk: Dârü’lMe’mûn li’t-turâs.
Sâib Tebrîzî, (1364) Dîvân (haz. Muhammed Kahraman), I-IV, Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferheng-i İrân.
Sarıkaya, Meliha Yıldıran, (2012) “Bir Şerh Dört Şârih: Eşrefoğlu’nun Kasîdei Hayrân Şiirinin Şerhleri ve Bu Şerhlerin Âidiyeti Meselesi”, Tasavvuf, sy. 29 (İstanbul), s. 1-42.
Seyyid Hasan el-Kabânçî, (2000) Müsnedü’l-İmâm ‛Alî (thk. Tahir es-Selâmî), I-XI, Beyrut: Müessesetü’l-a‛lemî li’l-matbûât .
Seyyid Muhammed Şerîf el-Cürcânî, (1985) Kitâbü’t-Ta‛rîfât, Beyrut: Mektebetü Lübnân.
Süyûtî, el-Câmi‛u’s-sağîr, AÜİF Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36447.
________, (2010) ez-Ziyâdât ‛ale’l-mevzû‛ât (thk. Râmiz Hâlid Hâc Hasan), I-II, Riyâd: Mektebetü’l-ma‛ârif.
Şevkî Dayf, (ty) Târîhu’l-edebi’l-‛Arabî: ‛Asru’d-düvel ve’l-imârât: el-Endelüs, Kahire: Dârü’l-ma‛ârif. Şeyh Bahâeddîn ‛Âmilî, (ty) Nân u Helvâ, yy.
Tâhirü’l-Mevlevî, Şerh-i Rubâ‛iyyât Tercümesi, Marmara Üniversitesi Nâdir Eserler Koleksiyonu, nr. 13014 (Y021.03).
Taşköprüzâde Ahmed b. Mustafâ, (1985) Miftâhu’s-sa‛âde ve misbâhu’s-siyâde, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Turgut, Kadir, (2013) Abdurrahmân Câmî: Düşünce ve Eserlerinin Türk Edebiyatına Etkisi (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi SBE.
Veliyyüddîn el-Âmidî, (1961) Şerhu Seyyid Abdülvehhâb b. Hüseyn b. Veliyyüddîn el-Âmidî ale’l-Velediyye fî adâbi’l-bahsi ve’l-münâzara li- ‛allâme Muhammed el-Mar‛aşî el-ma‛rûf bi-Saçaklızâde (Şerhu’lVelediyye), Kahire: Şeriketü Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî elHalebî ve evlâduhu.
Yeşiltaş, Hande Büyükkaya, (2012) “Rızaeddin Remzi er-Rıfâî’nin Kasîde-i Ferîde Şerhi”, III. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi: TUDOK 2010, İstanbul, II, 987-996.
Zerkeşî, (1986) el-Leâli’l-mensûre fi’l-ehâdîsi’l-meşhûre (thk. Mustafâ Abdülkâ- dir ‛Atâ), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
Zübdetü’l-vâ‛izîn fî beyâni kelâmi Rabbi’l-‛âlemîn ve fî ehâdîsi Seyyidi’l-mürselîn ve hikâyâti’l-mütekaddimîn, Riyad Câmi‛atü’l-Melik Su‛ûd Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 218.