Taner GÖK

16. Asır Osmanlı Toplumuna Açılan Bir Pencere Fakîrî’nin Risâle-i Ta’rifât’ı

Osmanlı Devleti’nin siyasî tarihinin aksine ictimâî hayatıylailgili günümüze ulaşan bilgi ve belge oldukça azdır. Bu nedenlesöz konusu alanla ilgili yapılan çalışmaların istenilen düzeydeolduğunu söylemek güçtür. Şairlerin, içinde yaşadıklarıtopluma, sosyal meselelere duyarsız kalamayacakları fikrindenhareketle edebî metinlerin, ictimâî hayatla ilgili önemli birerkaynak hüviyeti taşıdığını söylemek mümkündür. Nitekimdivan edebiyatı ürünlerinin bu bakış açısıyla incelenmesineticesinde önemli bulgulara ulaşıldığı görülmektedir. Bucümleden olmak üzere çalışmamıza konu olan Risâle-i Ta’rifât,bahsi geçen alanla ilgili oldukça kıymetli bilgiler ihtivaetmektedir.Fakîrî, 1534’te tamamladığı Risâle-i Ta’rifât adlımesnevisinde o dönemin toplum hayatında bulunan 149 tipiüçer beyitlik fasıllar halinde tarif etmiştir. 492 beyitten oluşaneserde, ulak, azap, müderris, mülazım, imam, zengin, yaşlı,Türk, Acem, ases, remmâl, berber, neyzen, kalenderî, helvacı,kasap, çingene gibi toplumun her kesiminden insan tipihakkında bilgiler vardır. Şair, bazen mizâhî ya da eleştirel birtavır takınıp bazen de müstehcen ifadeler kullanmakla birliktehiçbir zaman tasannuya kaçmadan bu 149 tipi realistdenilebilecek bir üslupla toplumun içinden gelen bir bireyolarak tarif etmiştir. Risâle-i Ta’rifât, Osmanlı toplumunun, birşairin muhayyilesindeki intibalarını yansıtmasıyla gelenekiçerisinde müstesna bir yere sahiptir. Bu makalede daha öncefarklı çalışmalara konu olmuş ancak tam metni yayımlanmamışolan bu eserin önce şekil ve muhteva incelemesi yapılmış bununakabinde, mevcut nüshaların karşılaştırılmasıyla oluşturulmuşçeviriyazılı metnine yer verilmiştir.

A Window to Ottoman Society of the 16th Century Fakîrî’s Risâle-i Ta’rifât

Contrary to the political history of the Ottoman Empire, there are rarely information and document about social life. Consecuently, it is difficult to say that the studies have carried out in the field at the desired level. Based on the idea that poets have not been insensitive to the society and social issues in which they live, it is possible to say that literary texts have important resource allocation about social life. It has seen that significant findings have reached as a result of the investigation of divan literature products from this point of view. In this connection, Risâle-i Ta’rifât, which is the subject of study, have contained valuable information about the mentioned field. Fakîrî, in his mesnevi named Risâle-i Ta’rifât, which he completed in 1534, described 149 characters in the social life of that period in three couplets chapter. In the work consisting of 492 couplets, there is information about the type of people from all society of life such as messenger, torment, mudarris, lieutenant, imam, rich, old, Turkish, Iranian, ases, aremmâl, barber, neyzen, kalenderî, helvacı, butcher, gypsy. The poet sometimes has a humorous or critical attitude, and sometimes uses obscene expressions. But the poet has never described these 149 kinds of people without making any contradictions and described them as an individual who came from within the society. Risâle-i Ta’rifât has an exceptional place in the tradition, reflecting the impressions of the Ottoman society in the imagination of a poet. This article has previously the subject of different studies, but the full text has not published. In addition, the shape and content of this work first have examined. Also, the translation and written text of the existing copies have compared.

PDF

___

Ahmet Vefik Paşa (2000), Lehçe-i Osmânî, Ankara: TDK Yay.
ALTINÖZ, İsmail (2007), “XVI. Yüzyıl Osmanlı Devlet Yönetimi İçerisinde Çingeneler”, Yeryüzünün Yabancıları Çingeneler, İstanbul: Simurg Yay.
AMBROS, Edith Gülçin (1992), “Six lampoons out of Faqīrī's Risāle-i ta'rīfāt”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes in memoriam AntonC. Schaendlinger, 82, 27-36.
AVCI, Casim (2008), “Rum”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
CEYLAN, Ömür (1996), “Divan Şiirinde Emniyet ve Asayiş Görevlileri: Muhtesib, Şahne, Ases”, Tarih ve Medeniyet, 28, 37-40.
ÇELİK, Büşra (2019), “16. Yüzyıl Şairlerinden Fakîrî ve Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2, 787-844.
ÇETİN, Cemal (2013), Ulak Yol Durak, Anadolu Yollarında Padişah Postaları (Menzilhâneler), İstanbul: Hikmetevi Yay.
ERYILMAZ, Bilal (1992), Osmanlı Devleti’nde Toplum, İstanbul: Ağaç Yay.
GÖK, Taner (2016), “Fakîrî’nin İstanbul Şehrengizi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 21, 233-282.
GÜVEN, Hikmet Feridun (1997), Klasik Türk Şiirinde Hiciv, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
KAFADAR, Cemal (2009), Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken, İstanbul: Metis Yay.
KÖPRÜLÜ, Fuat (2000), Anadolu’da İslâmiyet, İstanbul: İnsan Yay. Köprülüzâde Mehmed Fuad (1926), “Onuncu Asır Hayatına Ait Vesikalar”, Hayat Mecmuası, 2, 145-147.
LEVEND, Agâh Sırrı (1957), Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul, İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yay.
LEVEND, Agâh Sırrı (1984), Divan Edebiyatı, 4. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
MARSİGLİ, Luigi Fernando (2019), Osmanlı’da Sosyal Sınıf ve Kimlikler, (Haz. Kudret Altun), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
MASTERS, Bruce (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918, İstanbul: Doğan Kitap
Nesrin (1938-1939), Risale-i Tarifat’ın Edisyon Kritiği, İstanbul Üniversitesi Türkoloji Disiplini 5. Sömestir Travayı.
OCAK, Ahmet Yaşar (1993), Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), 2. Baskı, Ankara: TTK Yay.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Ankara: MEB Yay.
UZUN, Mustafa (2008), “Risale”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1984), Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara: TTK Yay.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin (1994), “Osmanlı Toplumu”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
YILMAZ, Kaşif (1977), Fakîrî, Şehrengiz-i Fakîrî, Risâle-i Ta’rifât, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Edebiyatı Dalında Doktora Tez Öncesi Çalışması, Erzurum.
YILMAZ, Kaşif (1993), “Fakîrî’nin Kanûnî’ye Sunduğu Risâle-i Ta’rifat Adlı Eserinin Kültür ve Medeniyet Tarihimiz Açısından Önemi”, Yedi İklim, 42, 44-46.