MEZHEP İLMİ: KAFİYECİ’NİN FIKIH İÇİN YENİ BİR ALT-DİSİPLİN TEKLİFİ

Geç dönem Memlük Kahire’sindeki Hanefi âlimlerin merkezi şahsiyetlerinden olan Muhyiddin Kafiyeci (ö. 879/1474), fıkıh mezhebine müntesip ferdin kendi mezhebiyle ilişkisini ele alan bir ilim dalı kurmayı teklif etmiş ve bu teklifini açıklamak üzere iki eser kaleme almıştır. Kafiyeci’nin tasarladığı mezhep ilmini ele alan bu çalışmanın ilk yarısı, söz konusu teşebbüsün tarihi çerçevesini inşa etmeyi amaçlamaktadır. Bu çerçevede Kafiyeci’nin biyografisinde bu teşebbüsünü anlamlı hale getirebilecek ayrıntılara dikkat çekildikten sonra, üç başlık altında mezhep ilminin İslam tarihiyle irtibatı kurulmuştur: Hanefi fıkıh usulü literatürü, Memlük döneminde gelişen çok mezhepli toplum düzeni ve klasik sonrası dönemde ilimlerin sınırlarını yeniden sorgulama eğilimi. Makalenin ikinci yarısı Kafiyeci’nin mezhep ilmini kurmak için kaleme aldığı el-Ferah ve’s-surûr ile Neşâtu’s-sudûr adlı eserlerini incelemektedir. Bu kısımda eserlerin içerikleri, bir yandan öne çıkan konu başlıkları altında tahlil edilmekte, diğer yandan telif edilmelerinin ardındaki hedefi ne ölçüde karşılayabildikleri sorgulanmaktadır. Sonuç kısmında Kafiyeci’nin teşebbüsünün başarılı olamadığı ortaya konulmakta ve bu durum geç klasik dönemde din ilimlerine felsefe-mantık dilinin hakim oluşu ile açıklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kafiyeci, mezhep ilmi, Hanefi mezhebi, eczau'l-ulum, Mısır, el-Ferah ve's-surur, Neşâtü's-sudûr

THE SCIENCE OF MADHHAB: AL-KAFIYAJI’S INTRODUCTION OF A NEW SUB-DISCIPLINE FOR ISLAMIC JURISPRUDENCE

A leading figure among the Hanafi scholars in late-Mamluk Cairo, Muhyiddin el-Kafiyaji (d. 879/1474) claimed to have founded a new discipline that focused on the individual’s relationship with his/her legal madhhab. Examining Kafiyaji’s science of madhhab, this article first tries to reconstruct the historical context of his project. For this, I focus on the details of his biography that might help make better sense of this endeavor. Then, I discuss the relationship between the science of madhhab and Islamic history in terms of three themes: the Hanafi scholarship on Islamic legal methodology, the multi-madhhab social order during the Mamluk era, and the post-classical tendency to question and reconstruct the boundaries of scientific disciplines. The second half of the article includes an examination of al-Farah wa-l-Surur and Nashat al-Sudur, the two works that al-Kafiyaji wrote to introduce the science of madhhab. Here, one the one hand, I analyze the content of these books in terms of their main themes and arguments. On the other, I critically engage with these works to evaluate the extent to which they achieved his proposed objectives. The discussion concludes that al-Kafiyaji essentially failed in this project of introducing a new sub-discipline and the main reason for this is the prevalence of logicial-philosophical discourse in the study of Islamic religious disciplines in the post-classical period.

Keywords:

al-Kafiyaji, science of madhhab, ajza’ al-ulum, Egypt, Hanafi madhhab, al-Farah wa-l-Surur, Nashat al- Sudur,

PDF

___

Ahmednagari, Abdünnebî b. Abdürresûl. Mevsuatu mustalahâti câmi‘i’l-ulûm: el-mulakkab bi-Düstûri’l-ulemâ. Haz. Abdullah Halidi, Muhammed Acem, Ali Dehruc. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1997.
Berkey, Jonathan P. Ortaçağ Kahiresi’nde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi. Çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Buhari, Alaüddin Abdülaziz b. Ahmed. Keşfu’l-esrâr an usûli Fahrulislâm el-Pezdevî. Haz. Muhammed el-Mu’tasım-Billah el-Bağdadî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî 1997.
Canlı, Muhammet Emin. “Memlük Kahiresi Hanefi Çevresi.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
Cerrahoğlu, İsmail. “Neşredenin Mukaddimesi,” Kâfiyecî, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Süleyman. Kitabü’t-taysir fi kavâidi ilmi’t-tafsir. Haz. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989 içinde. 7-43.
Cessas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Râzi. el-Fusûl fi’l-usûl. Haz. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1985.
Cürcani, Seyyid Şerif. et-Ta‘rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
Debusi, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. Haz. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
––––. Te’sisü’n-nazar. Haz. Mustafa Muhammed Dımaşki. Daru İbn Zeydun, Beyrut ts.
Escovitz, Joseph H. The Office of qâdî al-qudât in Cairo under the Bahri Mamluks. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1984.
Eyüb Sabri [Paşa]. Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Medîne. İstanbul: Bahriye Matbaası, 1304.
––––. Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Mekke. İstanbul: Bahriye Matbaası, 1301.
Gazzali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulumi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2011.
Gökbulut, Hasan. “Kâfiyecî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 24: 154.
Hibşi, Abdullah Muhammed. Câmi‘uş-şurûh ve’l-havâşî. Abudabi: el-Mecma‘u’s-Sekâfî 2004.
İbn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah. Rihletu İbn Battuta: Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr fî acâibi’l-esfâr. Haz. Abdülhadi Tazi. Rabat: Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1997.
İbn Bedran, Abdulkadir, el-Medhal ila mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel, haz. Abdulmuhsin Türki (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985).
İbn Cübeyr, [Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Kinânî]. Rihletu İbn Cübeyr. Beyrut: Daru Sadır-Daru Beyrut, 1964.
İbn İyas, Muhammed b. Ahmed. Bedâi‘u’z-zuhûr fi vekâi‘i’d-duhûr. Haz. Muhammed Mustafa. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 2010.
İbnu’l-Hümam, Muhammed b. Abdülvahid. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1932.
İbnu’s-Saati, Ahmed b. Ali. Nihâyetu’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl [Bedîu’n-nizâm]. Haz. Sa‘d b. Gurâyr b. Mehdî es-Silmî. Mekke: Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ, 1418-1419.
İzmiri, Süleyman b. Veli Kırşehri. Hâşiyetü’l-fâdıl el-İzmîrî ale’l-Mir’ati’lusûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1890.
Jackson, Sherman. Islamic Law and the State: the Constitutional Jurisprudence of Shihab al-Din al-Qarafî. New York: E.J. Brill, 1996.
Kafiyeci, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Süleyman. Kitabü’t-taysir fi kavâidi ilmi’t-tafsir. Haz. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989.
––––. el-Ferah ve’s-surûr fî beyâni’l-mezâhibi’l-erba‘a fî’l-‘usûr. Süleymaniye Ktp, Esad Efendi 3577/ 2; Staatsbibliothek zu Berlin, 2808.
––––. el-Muhtasar fi ‘ilmi’l-eser. Haz. Ali Zevin. Riyad: Darü’r-Rüşd, 1987.
––––. el-Muhtasar fî ilmi’t-târîh. Haz. Muhammed Kemaluddin İzzeddin. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990.
––––. Menâzilu’l-ervâh. Haz. Mecdî Fethî es-Seyyid. Kahire: Daru’s-Selâm, 1412/ 1991.
––––. Neşâtu’s-sudûr fî şerhi’l-Ferah ve’s-Surûr. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya 1477; Esad Efendi 1480.
Karafi, Şihabuddin Ebu’l-Abbas. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ‘ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm. Haz. Abdulfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetu Matbû‘âti’l-İslamiyye, 1967.
––––. Kitabü’l-furûk: Envarü’l-burûk fi envâ‘i’l-furûk. Haz. Muhammed Ahmed es-Serrâc, Ali Cum‘a Muhammed. Kahire: Darü’s-Selam, 2001.
Katibi, Debiran Ali b. Ömer. er-Risâletu’ş-şemsiyye fî kavâ‘idi’l-mantıkiyye. Haz. Mehdi Fadlullah. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfi’l-Arabî, 1998.
Kaya, Büşra Sıdıka. “Sehâvî’nin ed-Dav’ü’l-Lâmi‘ Adlı Eseri Bağlamında IX./XV. Asır Kahire’sinde Bilgi ve Toplum.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Kaya, Eyyüp Said. “Continuity and Change in Islamic Law: The Concept of Madhhab and the Dimensions of Legal Disagreement in Hanafi Scholarship of the Tenth Century.” The Islamic School of Law: Evolution, Devolution, and Progress. ed. Peri Bearman, Rudolph Peters, and Frank E. Vogel. Cambridge, MA: 2004.
––––. “Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Kefevi, Ebu’l-Beka Eyyub b. Musa. Külliyyatu Ebi’l-Bekâ. Haz. Muhammed Mısri, Adnan Derviş. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
Kefevi, Mahmud b. Süleyman. Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-nu‘mâni’l-muhtâr. Haz. Saffet Köse v.dğr. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2017.
Makrizi, Takıyyüddin Ahmed b. Ali. el-Meva‘iz ve’l-i‘tibar fi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. Haz. Eymen Fuad Seyyid. Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslamî, 2012.
Malati, Abdulbasit b. Halil. Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel. Haz. Ömer Abdusse-lam Tedmuri. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2002.
Molla Fenari, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyi’ fî usûli’ş-şerâ‘i. İstanbul: Şeyh Yahyâ Efendi Matbaası, 1289.
Rapoport, Yossef. “Legal Diversity in the Age of Taqlid: The Four Chief Qadis under the Mamluks.” Islamic Law and Society, 10/2 (2003).Rosenthal, Franz. “Kafiyadji.” EI2, 4: 414.
––––. A History of Muslim Historiography. Leiden: E. J. Brill, 1968.Sadrüşşeria, Ubeydullah b. Mes’ud el-Buhari el-Mahbubi. Şerhu’t-Tavdîh li’l-tenkîh (Şerhü’t-Telvih ale’t-tavzih içinde). Kahire: Daru’l-Ahdi’l-Cedîd, ts.
Sehavi, Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’u’l-Lâmi‘ li-ehli’l-karni’s-sâbi‘. Haz. Abdullatif Hasan Abdurrahman. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
––––. Vecizü’l-kelâm fi’z-zeyl alâ Düveli’l-İslâm. Haz. İsâm Fâris Herestânî, Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
Semerkandi, Alauddin Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-usûl fî netâici’l-ukûl fî usûli’l-fıkh. Haz. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa’di. Bağdad: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’d-Dîniyye, 1987.
Serahsi, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed. Usûlu’s-Serahsî. Haz. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1954.
Suyuti, Ebü’l-Fazl Celaleddin. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Haz. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Mektebetu Dâru’t-Turâs, 1992.
––––. Husnu’l-muhâdara fi tarihi Mısra ve’l-Kâhira. Haz. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. yy.: Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
––––. Kitâbü’t-tehaddüs bi-ni’metillah. Haz. E. M. Sartain. Cambridge: Cambridge University, 1975.
––––. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. yy.: Daru’l-Fikr, 1979.
Taşköprülüzade Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fi ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı alimleri. Haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Teftazani, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. Şerhut’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. Ka-hire: Daru’l-Ahdi’l-Cedîd, ts.
Tehanevi, Muhammed b. A‘la. Mevsu‘atu keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Haz. Refik el-Acem, Ali Dahruc, Çev. Corc Zeynati, Abdullah Halidi. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996.
Tekin, Kenan. “Cihet-i Vahde Tartışmaları Bağlamında 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Düşüncesi.” Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler XVII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamid Furat, Nülüfer Kalkan Yorulmaz, Osman Sacit Arı. 2: 23-45, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
Tinbükti, Ahmed Baba. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrizi’d-Dîbâc. Trablus: Külliyyetü’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, 1989.
Zebidi, Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tacü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Haz. İbrahim Terzi. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1975. Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ, haz. Şuayb Arnaud vd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
Zerkeşi, Bedreddin Muhammed. Eel-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Haz. Abdussettâr Ebû Gudde. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1992.