II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE IRAK’TA ŞİİLİĞE KARŞI OSMANLI EĞİTİM POLİTİKASI

On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru, Osmanlı yetkilileri Irak'taki Sünni ortopraksisi ve dolayısıyla devlet egemenliğinin tehlikede olduğunu fark etti. Irak’ta Sünni kitlelerin Şiileştiğine ve bunun da ciddi bir siyasi risk oluşturabileceğine kanaat getirildi. Osmanlı makamları, Irak'ta yaşayan tebaanın siyasi sadakatini garanti altına almak adına bir eğitim politikası hazırladılar. Bu politikanın asli amaçlarından biri de “tashîh-i akâid” yani inançların düzeltilmesi idi. Bu makalede, II. Abdülhamid döneminde, hükümetin algıladığı şekliyle, Irak'ta Şii mezhebinin yayılmasına karşı alınan önlemler konu edilmektedir. Bu önlemler arasında medreselere Sünni müderris ve ulama tayini, aşiretler arasına gezgin vaizler gönderilmesi, modern okullar açılması ve erken yaşlarda Irak'taki Şii erkek çocukların Sünnileştirilmek amacıyla İstanbul'a götürülmeleri gibi uygulamalar bulunmaktadır. Bu makalede ayrıca, Şiiliğin yayılmasına karşı geliştirilen eğitim politikasının uygulanması esnasında ortaya çıkan güçlükler de ele alınmaktadır. Bunlar arasında, Şiiliğin yayılmasına karşı mücadele etmek üzere seçilecek ulemanın yerelden mi yoksa yerel olmayan ulamadan mı seçileceği ve mali zorlukların nasıl aşılacağı gibi konular gösterilebilir. Genel olarak, Osmanlı eğitim politikası, Sünni olmayan Müslüman grupların inançlarının düzeltilmesini de içeren bir Osmanlılık kimliğinin yaygınlaştırılmasını amaçlıyordu. Bu ise yeniden tanımlanarak anlam katmanları genişletilen bu kimliğin İslam'ın Sünni yorumunu siyaseten daha merkeze almasını beraberinde getiriyordu.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Irak, XIX. Yüzyıl, Devlet, Otorite, Eğitim, Medrese, Okul, Ulema, Sünni, Şii, Mezhep Siyaseti

Saving the Minds and Loyalties of Subjects: Ottoman Education Policy Against The Spread of Shiism in Iraq During The Time of Abdülhamid II

Towards the end of the nineteenth century, Ottoman authorities realized that the Sunni orthopraxy and ipso facto state sovereignty in Iraq was in danger. They believed that the great numbers of Sunni masses converting to Shiism could pose a serious political risk in the near future. To guarantee the political loyalties of the subjects living in Iraq, the Ottoman authorities formulated a policy of education to protect and correct beliefs. This article explains how the Ottoman government during the time of Abdülhamid II applied counter-measures against the perceived spread of Shiism in Iraq. These included appointing single Sunni professors to madrasas, sending itinerant preachers among the tribesmen to teach them the basic tenets of Sunnism, opening modern schools, and taking Iraqi Shiite boys at an early age to Istanbul to change their beliefs. The article further addresses issues that emerged during the implementation of this policy, such as the questions of whether to select local or non-local ulama and how to overcome financial challenges. Overall, the Ottoman policy of education aimed at disseminating an identity of Ottomanness (Osmanlılık) that included the correction of the beliefs of non-Sunni Muslim groups. This also meant re-defining Ottomanness in closer association with the Sunni interpretation of Islam.

Keywords:

Ottoman, Iraq, Nineteenth Century, State, Authority, Education, Madrasa, Ulama, School, Sunni, Shiite, Policy of Sectarianism,

PDF

___

BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul (Prime Ministry Archives in Istanbul)
A.MKT.UM (Sadâret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyet) 50/36; 113/99; 549/27.
A.MKT.MHM (Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Evrakı) 463/82.
BEO (Bâb-ı Ali Evrak Odası Evrakı) 137/10219; 413/30919; 678/50846; 1048/78596; 1084/81245.
DH.MKT (Dahiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi) 427/53; 1087/13; 1143/13; 2317/55.
DH.TMIK.S. (Teşri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu) 32/18.
HR.SYS (Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri) 5/22.
İ. DH. (İrade Dâhiliyye) 96880.
İ.HUS (İrade Husûsî) 4; 17; 59.
İ.M (İrade Maârif) 1.
İ.ML (İrade Mâliye) 6; 10; 21.
İ.MMS. (İrade Meclis-i Mahsûs)129/5537.
İ.MVL. (İrade Meclis-i Vâlâ) 477/21587.
MF.MKT (Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi) 57/115; 150/45; 192/97; 200/32; 246/56; 310/43; 422/33; 542/7; 829/9; 848/62; 1050/7.
M.V. (Meclis-i Vükelâ Mazbataları) 1/26; 12/53; 54/37; 55/15.
Ş.D. (Şûrâ-yı Devlet Defterleri) 2488/28.
Y.A.HUS (Yıldız Sadâret Hususî Marûzât Evrâkı) 260/130; 462/44.
Y.A. RES (Yıldız Sadâret Resmî Marûzât Evrâkı) 70/3.
Y.EE (Yıldız Esas Evrâkı ) 8/9; 9/14; 10/69.
Y.MTV. (Yıldız Mütenevvî Marûzât Evrâkı) 43/114; 43/117; 45/13; 45/24; 53/108; 54/82; 59/41; 65/92; 72/43; 73/71; 74/133; 78/158; 90/76; 131/109; 245/87.
Y.PRK.A (Yıldız Perâkende Sadâret Marûzâtı) 11/58.
Y.PRK.ASK (Yıldız Perâkende Askerî Marûzât) 72/80.
Y.PRK.AZJ (Yıldız Perâkende Arzuhal ve Jurnaller) 17/81.
Y.PRK.BŞK (Yıldız Perâkende Mâbeyn Başkitâbeti) 22/62; 24/66; 57/16; 79/71.
Y.PRK.MF (Yıldız Perâkende Maârif Nezâreti Marûzâtı) 2/36.
Y.PRK.MK. (Yıldız Perâkende Müfettişlik ve Komiserlikler Marûzâtı) 4/80.
Y.PRK.MŞ. (Yıldız Perâkende Meşîhat Dâiresi Marûzâtı ) 6/18.
Y.PRK.MYD (Yıldız Perâkende Yâverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiyye Dâiresi) 23/18.
Y.PRK.SRN (Yıldız Perâkende Serkurenâlık Evrakı) 3/22.
Çetinsaya, Gökhan. Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908. London: Routledge, 2006.
Çiçek, Nazan. “The Role of Mass Education in Nation-Building in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1870-1930.” Mass Education and the Limits of State Building, c. 1870-1903, eds. Laurence Brockliss and Nicola
Sheldon, 224-250 (London, New York: Palgrave MacMillan, 2012).
Deringil, Selim. “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter Propaganda.” Die Welt des Islams, New Series, 30 (1990): 45-62.
Deringil, Selim. The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimacy of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909. London, New York: I. B. Tauris, 1998.
Fortna, Benjamin. Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Herzog, Christoph. Osmanische Herrschaft und Modernisierung im Irak: Die Provinz Baghdad, 1817-1917. Bamberg: University of Bamberg Press, 2012.
Kern, Karen. Imperial Citizen: Marriage and Citizenship in the Ottoman Frontier Provinces of Iraq. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2011.
Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
Litvak, Meir. Shi’i Scholars of nineteenth century Iraq: The ‘ulama’ of Najaf and Karbala’. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
Nakash, Yitzhak. The Shi’is of Iraq. Princeton: Princeton University Press, 1994. Somel, Selçuk Akşin. The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908): Islamization, Autocracy, and Discipline. Leiden, Boston, Köln: Brill, 2001.
Wilson, M. Brett. Translating the Qur'an in an Age of Nationalism: Print Culture and Modern Islam in Turkey. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Yaslıçimen, Faruk. “Osmanlı Devleti’nin İran Eksenli Irak Siyaseti ve 19. Yüzyılda Bürokratik Bilgi Üretimi.” Gelenek ve Modern Arasında Bilgi ve Toplum, ed. M. Hüseyin Mercan, 301-335 (İstanbul: Yedirenk, 2013).
Yaslıçimen, Faruk. “Sunnism versus Shiism: “Sunnism versus Shiism? Rise of the Shiite Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq.” Master Thesis, Bilkent University, 2008.
Yaslıçimen, Faruk. “The Ottoman Empire and its Shiite Subjects: State-Society Relations in the Late Nineteenth and Early Twentieth Centuries.” PhD Dissertation, Ludwig-Maximilians-Universität München, 2016.
Yousef, Hoda A. “Reassessing Egypt’s Dual System of Education Under Isma‘il: Growing ‘ilm and Shifting Ground in Egypt’s First Educational Journal, Rawdat al-Madaris, 1870-77.” International Journal of Middle East Studies 40 (2008): 109-130.
Zengin, Zeki Salih. II. Abdülhamid Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2009.