Abdurrahman Nureddin Paşa’nın Osmanlı Irak’ına Dair 1880 Tarihli Lâyihası Üzerine

2003’teki Amerikan işgalinin üzerinden 12 yıl geçmesine rağmen Irak hâlâ uluslararası gündemin ilk sıralarında yer almaya devam etmektedir. Siyasi, sosyal ve ekonomik ilişkiler bakımından 19. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasındaki derin bağ- lar hatırlanacak olursa, 19. yüzyıl Irak’ı hakkında yazılmış raporların, günümüz Irak’ının daha iyi anlaşılmasında büyük önem taşıdığı söylenebilir. Lâyihalar, özellikle de 19. yüzyı- lın ikinci yarısından itibaren, Osmanlı Devleti’nde vilayetler hakkında bilgi veren önemli kaynaklar hâline gelmiştir. II. Abdülhamid’in valilerden istediği lâyihalar çok seyahat etmeyen padişah için önemli bir kaynaktı. Bağdat vilayeti için de birçok lâyiha hazırlanmıştı. Bunlardan birisi de Bağdat Valisi Abdurrahman Nureddin Paşa’nın 1880 senesinde hazırladığı lâyihadır. Lâyihada beş konu üzerinde durulmaktadır: Bunların en önemlisi asayiş ve güvenliğin olmayışıdır. Bu sorun, eğitim, ziraat, zanaat ve ticaretten oluşan diğer dört meseleyi de doğrudan etkilemekteydi. Aşiret yapısının baskın olduğu Bağdat vilayetinde isyan eden aşiretlere karşı şahin bir tavır sergileyen Abdurrahman Nureddin Paşa, askerî konulardaki zafiyetin sebeplerini saydıktan sonra alınması gereken tedbirleri sıralamaktadır. Ziraat için çok önemli olan nehirleri ve sulama imkânlarını tetkik eden vali sedlerin ıslahına büyük önem atfetmektedir. Hille, Divaniye ve Kurna bölgelerine yapılacak sedlerle verimli sulama yapılabileceğini, dolayısıyla yeni arazilerin ekime açılacağını, tarım ürünlerindeki hâsılatın artacağını, sonuç olarak da seddin inşası için gerekli olan meblağın çok kısa zamanda telafi edilebileceğini ifade etmiştir. Yolların ve ulaşım araçlarının ıslahı da tarım ekonomisinin ağır bastığı vilayetin gelişimi için önemli görülmektedir. Maarif ve zanaatle ilgili olarak da okul müfredatlarının elden geçirilmesi ve insanların maişetine yardımcı olacak zanaat dallarında eğitim ve eğitmen talep edilmektedir. Lâyihada bu konu başlıklarında detaylı bilgiler İstanbul’a rapor edilmişse de lâyihanın yazıldığı dönemin sıcak konularından olan Sünnî-Şiî ilişkileri, Irak’ta tapu dağıtılması gibi konulara değinilmemiş olması da dikkat çekmektedir. Lâyiha Irak’ın siyasi, sosyal ve ekonomik konularına temas eden içeriğiyle Bağdat’ın bugünkü problemlerinin tarihî arkaplanını vermektedir.

On Abdurrahman Nureddin Pasha’s Report on Ottoman Iraq in 1880

Though it has been 12 years since the American occupation of Iraq in 2003, the country continues to be in the top agenda of international affairs. Considering the close ties between the 19th and 20th centuries in terms of social, political and economic relations, it can be argued that the reports on 19th-century Iraq have significant repercussions for understanding present-day Iraq. The provincial reports (lâyihas), especially those written in the second half of the 19th century, have been crucial sources on Ottoman provinces. These reports were very important for Abdülhamid II, a sultan who typically did not travel throughout the empire. As with many other provinces, the sultan ordered the preparation of reports on Ottoman Iraq, one of which was written by the governor of Baghdad Abdurrahman Nureddin Pasha in 1880. The report focuses on five main themes, of which lack of security was the most significant one. In fact, this problem affected the remaining four directly: education, agriculture, handicrafts and commerce. In Baghdad, where the tribal structure was quite dominant, the governor preferred to adopt a hawkish attitude toward the rebelling tribes. Having detailed the reasons for military weaknesses in the province, he underlined the necessary measures to be taken. The governor seems to analyze the rivers and irrigation facilities in the province in a detailed manner and give priority to the construction and restoration of river walls. The river walls, especially in Hilla, Divaniya and Kurna were to provide efficient irrigation, open new areas to cultivation, rise in agricultural production and, in return, meet the costs needed for this construction. The improvement of the roads and transportation facilities was also very important for Baghdad where agriculture dominated the provincial economy. With regard to education and handicrafts, the governor emphasized the need for reform in the curriculum and underlined the importance of handicrafts and teachers in this field because they were to help people meet their daily needs.. Though in his report Abdurrahman Nureddin Pasha informed Istanbul in detail, he interestingly did not touch upon the hot issues of the period, such as Sunnite-Shiite relations and the delivery of title deeds in Iraq. As the report is about social, political and economic situation of Iraq in the late 19th century, it may shed light on the background of present-day Iraq.

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)
İ. MMS., 60 / 2850,
İ. DAH., 41503,
İ. MVL., 23072 ve 23790,
İ. MMAH., 1641,
İ. MVL., 21587,
DH. MKT., 1331/76; 1333/71 ve 1333/38,
HR. TO., 557/32, 557/33, 557/35, 557/36, 557/54 ve 557/103, Y.E.E., 7/12
Zevra Gazetesi
No: 3 ve 10.
İkincil Kaynaklar
Akkuş, Yakup, Osmanlı Taşra Maliyesinde Reform: Merkez-Taşra Arasındaki İdari-Mali İlişkiler ve Vilayet Bütçeleri, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütsü, 2011.
Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa’nın Hatıraları, (haz.) Osman Selim Kocahanoglu, İstanbul: Temel Yayınları, II c., 1997.
Artuç, Nevzat, “Osmanlı Devletinin Son Dönem Irak Politikasına Bir Örnek: Nazım Paşa’nın Bağdat Valiliği (25 Kasım 1909-15 Mart 1911)”, Belleten, LXXIV/271, (Aralık 2010): 833-878.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Musul-Kerkükle İlgili Arşiv Belgeleri, 1525-1919, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1993.
Ceylan, Ebubekir, “Carrot or Stick?: Ottoman Tribal Policy in Baghdad, 1831-1876”, International Journal of Contemporary Iraqi Studies 3/2 (2009): 169-186.
Ceylan, Ebubekir, The Ottoman Origins of Modern Iraq, London: I.B. Tauris, 2011.
Çağman, Ergin, III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2010.
Çetinsaya, Gökhan, Ottoman Administration in Iraq, 1890-1908, London: Routledge, 2006.
Çetinsaya, Gökhan, “İsmi Olup Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-İslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı, c. II, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 380-388.
Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 7, (1999): 153-168.
Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876, Princeton: Princeton University Press, 1963.
Deringil, Selim, “They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate”, Comparative Studies in Society and History 45/2, (2003): 311-342.
Deringil, Selim, “The Struggle Against Shiism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter-Propaganda”, Die Welt des Islams 30 (1990): 45-62.
Eroğlu, Cengiz ve Murat Babuçoğlu, Orhan Özdil, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Bağdat, Ankara: Global Strateji Enstitüsü Yayınları, 2006.
Al-Hilâlî, Abd al-Razzaq, Tarih al-Ta‘lim fi’l-Iraq fi Ahd alUthmânî, 1638-1917, Bağdat: The National Printing and Publishing Company, 1959.
Honigmann, E. ve Peter Sluglett, “al-Mawsil“, Encyclopaedia of lslam (EI2 )(2nd edition), Leiden: Brill Publishers, 1991, c. VI, s. 899.
Hourani, Albert, “Ottoman Reform and Politics of Notables”, Beginnings of Modernization in the Middle East: The Nineteenth Century içinde, haz. William R. Polk ve Richard L. Chambers, Chicago, IL: Chicago University Press, 1968, s. 41-68.
İnal, İ. Mahmut Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
Jones, J. F. Memories of Baghdad, Kurdistan and Turkish Arabia, 1857, London: Archive Editions, 1998.
Kırmızı, Abdülhamit, Abdülhamid’in Valileri: Osmanlı Vilayet İdaresi, 1895-1905, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
Kiyotaki, Keiko, Ottoman Land Policies in the Province of Baghdad, 1831-1881, Doktora Tezi, University of Wisconsin-Madison, 1997.
Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanlı Devlet Erkan ve Ricali (1839-1922): Prosopografik Rehber, İstanbul: ISIS Yayınevi, 1999. Kurt, Burcu, “Irak’ta Muktedir ve Müşteki bir İttihatçı: Sü- leyman Nazif Bey’in Basra Valiliği”, Akademik İncelemeler Dergisi 7/2, (2012): 155-179.
Kütükoğlu, Mübahat, “Lâyiha”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, c. XXVII, s. 116-117.
Makdisi, Ussame, “Ottoman Orientalism”, American Historical Review 107/3 (2002): 768-796.
Makdisi, Ussame, “Rethinking Ottoman Imperialism”, The Empire in the City: Arab Provincial Capitals in the Late Ottoman Empire içinde ed. Jens Hanssen, Stefan Weber ve Thomas Philipp (Würzburg: Ergon in Kommission, 2002), s. 29-48.
Nakash, Yitzhak, “The Conversion of Iraq’s Tribes to Shi‘ism”, International Journal of Middle East Studies, 26/3, (1994): 443-463.
Ortaylı, İlber, “Port Cities in the Arab Countries – A Study of the Disintegration of the Arab World in the 19th Century with Special Reference to Basra”, Türk Arap İlişkileri Birinci Konferansı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1979, s. 221-232.
Al-Qaysi, Abdul Wahhab Abbas, The Impact of Modernization on Iraqi Society during the Ottoman Era: A Study of Intellectual Development in Iraq, 1869-1917, Doktora tezi, Michigan Üniversitesi, 1958.
Shaw, Stanford J., Between Old ve New: The Ottoman Empire Under Sultan Selim III, Cambridge & Massachusetts: Harvard University Press, 1971.
Yaslıçimen, Faruk, Sunnism Versus Shi’ism? Rise of the Shi’i Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq, Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, 2008.
Elektronik Kaynaklar
Eroğlu, Cengiz, “Sanat ve Medeniyet Harikası: Hindiye Barajı”, erişim tarihi 26.04.2015 http://www.kerkukvakfi.com/makaleler. asp?id=1573
Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü, erişim tarihi 15.04.2015 www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bati&arama=kelime& guid=TDK.BATI.546902c65a8ef1.13557059