Mühr-i Süleyman Motifli Bir Kaide: Kilis İbrahim Efendi Cami Minaresi

Avrupa sanatında kullanılan çoğu motifin ikonografik bir karşılığı olduğu bilinmektedir. Anadolu’da karşımıza çıkan geometrik ve bitkisel karakterli motiflerin, dini imgelerle birleşerek bir anlam oluşturmasından ziyade “süsleme”, “tılsım”, “güç” ya da “kuvvet” gibi daha çok halk inançlarında geniş bir yer tutan anlam dünyasından beslendiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, Türk-İslam Sanatlarında mimari yüzeylerden, duvar resimlerine yazmalardan cam altı resimlere kadar birbirinden farklı pek çok yüzeyde kullanım alanı bulan Kilis’teki Mühr-i Süleyman motifli İbrahim Efendi Cami minaresine odaklanılmıştır. Tarihi kaynakların verdiği bilgilere göre günümüze ulaşamayan ilk eser, Kızılcalı sakinlerinden Hacı Mustafa oğlu Hacı İbrahim tarafından yaptırılmıştır. Bilinmeyen bir sebeple büyük bir kısmı yıkılan yapının yerine zaman içerisinde ikinci bir yapı topluluğu inşa edilmiştir. Kitabeye göre ikinci yapı grubu, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın (1769-1849) Halep Valisi olan oğlu Mehmet Paşa tarafından 1831 yılında eski yapıların olduğu alanda yeniden yaptırılan ve “Yeni Cami” adıyla geçen bir yapı grubunu işaret etmektedir. Zaman içerisinde yıkılan, medrese-cami birleşimden meydana gelen ikinci yapı topluluğundan günümüze sadece minare kaldığı için halk arasında tek kalan bu esere “öksüz minare” de denilmektedir. Çalışmada Mühr-i Süleyman motifi ile yapının özellikle şerefe kısmında yoğunlaşan bezemelerine odaklanılmıştır. Kaide kısmına işlenen altı kollu yıldız motifinin, Türk motif geleneği içindeki genel görünümü ile farklı eserlerdeki kullanım alanları üzerinde durulmuş ve bu motifin Magen David olarak da Yahudi inancında simgesel bağlama kavuşan altı kollu yıldızdan farkı belirlenmeye çalışılmıştır. Bahsi geçen yapının yüzey araştırmasında elde edilen görsel verileri, yapıya ilişkin arşiv kaynakları ve literatür çalışması dokümantasyon yöntemi temel alınarak oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Türk-İslam Sanatları, Mühr-i Süleyman, Altı Kollu Yıldız, Kilis, İbrahim Efendi Cami

A Pedestal with the Motif of Solomon’s Seal: The Minaret of Ibrahim Efendi Mosque in Kilis

It is acknowledged that most motifs used in Western art have an iconographic counterpart. It is inferred that the geometric and floral motifs that we encounter in Anatolia are provided by the world meanings such as “ornamentation”, “talisman”, “power” or “strength”, which have a wide place in folk beliefs, rather than creating a meaning by combining with religious images. In this study, it is focused that on the minaret of the Ibrahim Efendi Mosque in Kilis with the Seal of Solomon motif, which has been used on area of usage in Turkish-Islamic arts, from architectural surfaces to wall paintings, from manuscripts to under-glass paintings. According to the data provided by historical sources, the first work that has existed till now was built by Hacı İbrahim, the son of Hacı Mustafa, one of the residents of Kızılca township. For an unknown reason, a large part of the building was demolished and a second building group was built over time. According to the inscription, the second building group refers to a building group called “the New Mosque”, which was rebuilt in 1831 by Mehmet Pasha, the son of Mehmet Ali Pasha (1769-1849), the Governor of Egypt, who was the Governor of Aleppo. Since only the minaret has existed from the second building group, which consisted of a madrasah-mosque combination, which was demolished over time, this single work is also called “orphan minaret” among the people. In this study, it is emphasized that on the Seal of Solomon motif and the ornamentation of the building, which is especially concentrated in the minaret balcony section. The general acceptance of the six-armed star motif on the pedestal and its usage areas in different works within the Turkish motif tradition were emphasized, and the difference of this motif from the six-armed star, which has a symbolic context in the Jewish faith as Magen David, was determined. The visual data obtained during the survey, archival sources and literature on the structure are based on the documentation method.

Keywords:

Turkish-Islamic Arts, Solomon’s Seal, Magen David, Kilis, İbrahim Efendi Mosque,

PDF

___

Alptekin, Çoşkun. “Selçuklu Paraları”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 3 (1971), 435-591. Atasagun, Galip. “Yahudilikte Dînî Sembol ve Kavramlar”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/11 (Aralık 2001), 125-156.
Atasever, Muhammet. “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Kilis”. 7. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Hasan Çiftçi-Nurlan Akhmetov. 477-487. Şanlıurfa: İksad Yayınevi, 2020.
Bayram, Sadi. “Mühr-i Süleyman ve Türk Kültürü’ndeki Yeri”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan. 61-72. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
Bebekoğlu, Sıdıka-Tektuna, Abdülhamit. Kilis Kültür Envanteri (Kentsel Mimari, Kırsal Mimari, Yazıt Eserleri). Ankara: Kilis Valiliği Yayınları, 2008.
Beksaç, Engin. “Hırbetü’l-Mefcer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/326-327. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Besalel, Yusuf. “Magen David”. Yahudilik Ansiklopedisi. 2/372-373. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2001.
Bilgin, Bülent. “Yıldız Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/541-544. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Cezar, Mustafa. Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 1977.
Çam, Nusret. “Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız (Mühr-i Süleyman)”. Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı. 207-230. Ankara: Selçuk Üniversitesi Araştırma Merkezi Yayınları, 1993.
Çelebi, İlyas. “Tılsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/91-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Çetin, Kenan. “İran’dan Anadolu’ya Selçuklu Paraları (Selçuklu Sikkelerinin Özellikleri ve İran’dan Anadolu’ya Görülen Değişiklikler)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı 12/29 (Şubat 2010), 183-194.
Demircan, Zeynep. “Sungur Ağa Camii ve Türbesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/528-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Doğan Şaman, Nermin. “Niğde’deki Türk Dönemi (13-15. Yüzyıl) Yapılarında Taç Kapı-Mihrap Tasarımı ve Bezeme İlişkisi”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2013), 115-140.
Dündar, Abdulkadir. Kilis’teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
Dündar, Abdulkadir. “Kubbetü’s-Sahra”. Vakıf ve Toplum 5 (Ekim 2018), 54-59.
Dündar, Abdulkadir. “Bulunduğu Şehir İnşa Edildiği Alan, Mimarisi ve Süslemeleri Bakımından Kubbetü’s Sahra”. Dini, Tarihi ve Edebî Açıdan Kudüs. ed. İbrahim Çelik vd. 261-298. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2018.
Erginsoy, Ülker. İslam Maden Sanatının Gelişmesi: Başlangıcından Anadolu Selçuklularının Sonuna Kadar. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
Ersöz, İsmet. “Ashâb-ı Kehf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/465-467. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. Hacıahmetoğlu, İsmail. Gümüşhane İl Merkezindeki Türk-İslâm Devri Mimari Eserler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi. İstanbul: Fatih Matbaası, 1968.
Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Kuşoğlu, Mehmet Zeki. “Türk Sanatında Mühr-i Süleyman”. İlgi Dergisi 61 (İlkbahar 1990), 32-35.
Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları, 2009.
Layiktez, Celil. “Altı Köşeli Yıldız”. Tesviye Dergisi 59 (Mart-Nisan 2004), 44.
Machate, Walter. “Altı Köşeli Yıldız”. Mimar Sinan Dergisi 120 (2001), 59-68.
Ögel, Bahaddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. 6 Cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984.
Öztürk, Şahabettin vd. “Siirt Ulu Cami Minaresi”. Vakıflar Dergisi 30 (Ankara 2007), 385-405. https://doi.org/10.16971/vakiflar.1162822
Öztürk, Beyzagül. “Antik Bir Sembol: Davut Yıldızı”. Marmara ilahiyat (10.09.2022). (https://www.marmarailahiyat.com/antik-bir-sembol-davut-yildizi/).
Pala, İskender. “Mühr-i Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/523-525. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Parlak, Sevgi vd. “Siirt Ulu Camii Minaresi ve 2008 Yılı Restorasyonu”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2013), 167-198.
Scholem, Gershom. “Magen David”. Encyclopaedia Judaica. 11/687-695. Kudüs: Keter Publishing, 1971.
Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2010.
Strzygovski, Josef. vd. Eski Türk Sanatları ve Avrupa’ya Etkisi. Ankara: İş Bankası Yayınları, 1974.
Tektuna, Mehmet. Hurûfât Defterlerinde Kilis Sancağı (1690-1832 Sosyoekonomik ve Kültürel Yapı). Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Kilis Tarihi ve Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2020.
Tercanlı, Akın. Denizli Camilerindeki Mimari Betimlemeler. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Tercanlı, Akın. “Kilis Ulu Cami Süslemeleri”. Sosyal Bilimler Işığında Edebiyat, İletişim, Sanat, Eğitim, İslami İlimler ve Felsefe Yazıları. ed. Halil Aldemir-Mustafa Ayyıldız. 98-131. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Yayınları, 2022.
Türeli, İdil. Türk Sanatında Altı Köşeli Yıldız. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Yıldırım, Mehmet Ali-Akdeniz, Ali. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kilis’te Modern Eğitim. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Kilis Tarihi ve Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2020.