Eşarilik ve maturidiliği uzlaştırma girişimleri: tâcüddin es-sübkî ve nûniyye kasidesi *

Ehl-i Sünnet'in iki önemli ekolü olan Eşarilik ve Maturidilik İslam düşüncesinin oluşum sürecinde hem düşünsel hem de toplumsal açıdan önemli roller üstlenmiştir. İki mezhep arasında içinde bulundukları bağlamların farklılaşmasına paralel olarak Doğu'da ve Batı'da iki farklı ilişki türü kendisini göstermiştir. Horasan ve Maveraün-nehir bölgesindeki ilişkiler gerilimlerle doludur. Bu gerilimler hem fikri hem de sosyal düzlemde kendisini göstermiş ve yaklaşık üç asır boyunca hız kesmeden sürmüştür. Buna karşın Batı'da Mısır, Irak ve Şam Coğrafyası'nda iki mezhep arasındaki ilişkiler genellikle uzlaşı zemininde gelişmiştir. Fatimiler sonrası süreçte bölgede hâkim olan sünnilik eksenli sosyo-politik yapılanmadan beslenen uzlaşı arayışları Tâcüddîn Sübkî'de (ö.771/1370) en yüksek ifadesine ulaşmıştır. Onun bu konudaki bireysel kaygısı ürettiği metinlere de yansımış, Eşarilerle Hanefiler arasındaki görüş ayrılıklarının yüzeyselliğine vurgu yapan yeni bir yazım türünün oluşmasına yol açmıştır. Bu makalede iki mezhep arasındaki uzlaşı arayışlarının tarihsel arka planına kısaca değinilmiş, bu süreçte Sübkî'nin ve Nuniyye Kasidesi'nin rolü ele alınmıştır.

Attempts at reconciliation between ash'arism and maturidism: the case of tâj al-dîn al-subkî and his al-qasîda al-nûniyya

Ash'arism and Maturidism, the two important branches of Sunnism, played significant roles both intellectually and socially in the formation of Islamic thought. The relations between these two schools developed in two distinct forms in the Islamic East and the West in parallel to changing regional contexts. In Khorasan and Transoxiana, severe conflicts and tensions, signs of which were clearly evident in both intellectual and social levels, dominated the relationship and continued unabated nearly three centuries. In contrast, in the Western regions, in Egypt, Iraq and Syria, the relations generally followed a conciliatory path. Attempts at reconciliation between the two schools, nourished by the socio-political Sunni restructuring during the period after the fall of the Shiite Fatimids, reached its peak with Taj al-Dîn al-Subkî (d. 771/1370). His personal concern for this matter, reflected in his writings, led to the emergence of a new genre that emphasized the superficiality of the theological differences between Ash'arites and Hanafis. This essay briefly touches upon the historical background to the attempts of reconciliation and then discusses the role of al-Subkî and his al-Qasîda al-Nûniyya in this process.

PDF

___

• Ay, Mahmut (2006). Sadruşşeria'da Varlık: Ta'dîlu'l-'Ulûm Temelinde Kelam-Felsefe Karşılaşması. Ankara: İlahiyat.
• Bosworth, Clifford Edmund (1973). The Ghaznavids: Their Emire in Afghanistan and Eastern Iran. Beirut: Mek. Lübnan.
• Bulliet, Richard W. (1972). The Patricians ofNishapur: A Study in Medieval Islamic Social History. Cambridge, Mass.: Harvard University.
• Ceylan, Yasin (1996). Theology and Tafsir in the Major Works ofFakhr al-Din al-Râzî. Kuala Lumpur: The International Institute ofIslamic Thought and Civilization (ISTAC).
• el-Cüveynî, Ebû'l-Me'âlî 'Abdulmelik (2003). Muğîsu'l-Halk fi Tercîhi'l-Kavli'l-Hakk. nşr. Heysem Taaymi, Beyrut.
• Ebû 'Uzbe, el-Hasan b. Abdilmuhsin (1322). er-Ravzatu'l-Behiyye fîmâ beyne'l-Eşâ'ira ve'l-Mâturîdîyye. Haydarabad.
• el-Erzurûmî, Hüseyin Paşa. el-Münciye 'ani'l-Hata' el-Vâkı' beyne en-Nâciye ve Gayri Nâciye. Süleymaniye Ktp-Reşid Efendi Kol., Nu: 1043, v. 18-41
• el-Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (1986). Faysalatu't-Tefrika Beyne'l-îslâm ve'z-Zandaka. thk. R. M. Abdullah, Dımaşk: Dârü'l-Hikme.
• Halm, Heinz (1974). Die Ausbreitung der safiitischen Rechtsschule von denAnfeangen bis zum 8./14. Jahrhundert. Wiesbaden: Ludwig Reichart Verlag.
• Hayâlî, Şemseddin Ahmed b. Mûsâ (1279). Hâşiye 'alâ Şerhi'l-'Akâidi'n-Nesefîyye. İstanbul.
• el-Hindî, Sirâcüddin Ömer b. İshâk. Şerhu 'Akîdeti't-Tahâvîyye. Süleymaniye Ktp.-Mihrişah Sultan, Nu: 294, v. 10-59.
• İbn 'Asâkir, Ebû'l-Kasım 'Ali b. el-Hasan (1347). Tebyînu Kezibi'l-Müfterîfîmâ Ünsibe ile'l-îmâm Ebî'l-Hasan el-Eş'arî. thk. M. Z. Kevserî, Dımaşk: Mat. Tevfik.
• İbn'Asâkir, Ebû'l-Kasım'Ali b. el-Hasan (1981). Vulâtu Dımeşkfi 'Ahdi 's-Selçûkî. thk. S. el-Müneccid, Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Cedid.
• İbnCemâ'a, İzzüddînMuhammedb. EbîBekr.Dercu'l-Me'âlîfîŞerhi'l-Emâlî. Süleymaniye Ktp.-Esad Efendi, Nu:1178/10.
• İbnHacer, ŞihâbüddînAhmedb. 'Aliel-'Askalânî(1931).ed-Düreru'l-KâminefiA'yâni'l-Mieti's-Sâmine. Beyrut: Dârü'l-Cil.
• İbn Kâdî 'Aclûn, Necmüddin Muhammed b. Abdullah ed-Dimaşkî. Bedî'u'l-Me'ânîfi Şerhi'l-'Akîdeti'ş-Şeybânî. Süleymaniye Ktp.-Laleli, Nu: 2286/1.
• İbnü'l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. 'Abdilvâhid (2002). el-Müsâyere fi'l-'Akâidi'l-Münciyyefi'l-Ahira (el-Müsâmere ile birlikte basım,). thk. M. Ömer ed-Dimyati, Beyrut.
• Kadızâde, Ahmed Efendi (2009). Birgivi Vasiyetnamesi Şerhi. sad. F. Meyan, İstanbul.
• Kalaycı, Mehmet (2011). Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kestellî, Muslihuddin Mustafa Kestellî (1973). Hâşiyetu'l-Kestellî 'alâ Şerhi'l-'Akâid. İstanbul.
• Kara Kemal, Kemaleddînb. İsmail el-Karamânî (1314). Hâşiye 'alâHâşiyeti'l-Hayâlî 'alâ Şerhi'l-'Akâidi'n-Nesefîyye, (Kul Ahmed Hâşiyesi ile birlikte basım). İstanbul.
• Kutlu, Sönmez (1998) Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kutlu, Sönmez (2010). " Timur Dönemi ve Sonrası Kelamî Edebiyatın Türkistan Sahası Kaynakları", e-MakalatMezhep Araştırmaları. III:1/7-41.
• el-Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (1906). Ahsenu't-Tekâsimfi Marifeti'l-Ekâlim. ed. M. D. De Goeje, Leiden: Brill.
• el-Makrizî, Takiyyüddîn Ebû'l-'Abbâs Ahmed b. 'Alî (1987). Kitâbu'l-Mevâ'ız ve'l-İ'tibâr bi Zikri'l-Hıtat ve'l-Asâr. Kahire.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (2005). Kitâbu't-Tevhîd Tercümesi. trc. Bekir Topaloğlu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İSAM Yayınları.
• Melchert, Christopher (1997). The Formation ofthe Sunni Schools ofLaw. Leiden: Brill.
• en-Nâsırî, Ebû Şücâ' Mankubers b. Yalınkılıç et-Türkî el-İmâmî. Usûlü'l-İ'tikâdiyye. Süleymaniye Ktp.-İbrahim Efendi, Nu: 372, v. 88-92.
• en-Nesefî, Ebû'l-Mu'în Meymûn b. Muhammed en-Nesefî (1993). Tebsıratu'l-Edille fi Usûli'd-Din. thk. H. Atay, Ankara: DİB Yay.
• Nev'î Efendi, Yahyâ Malkarâvî (2008). "Risâle fi'l-Fark beyne Mezhebi'l-Eşâirâ ve'l-Mâturîdiyye", Sunnitishce Theologie in Osmanischer Zeit. ed. E. Badeen, Würzburg: Ergon Verlag.
• Nûru'ş-Şirâzî, Muhammed b. Ebî't-Tayyib. Şerhu'l-Kasîde fi'l-Hılâf beyne'l-Eş'ariyye ve'l-Mâturîdîyye. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, Nu: 1030-2, 56 v.
• el-Pezdevî, Ebû'l-Yüsr Muhammed b. Muhammed el-Pezdevî (1988). Ehl-i Sünnet Akaidi. çev. Ş. Gölcük, İstanbul: KayhanYay.
• er-Râzî, Ebû 'Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer (1967). Munâzarâtu Fahruddin er-RâzîfiBilâdi Mâverâünnehir. thk. F. Huleyf, Beyrut: Daru'l-Maşrık.
• er-Râzî, Ebû 'Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer (1986). İ'tikâdâtu Fıraki'l-Müslimîn ve'l-Müşrikîn. thk. M. M. el-Bağdâdî, Beyrut.
• Rudolph, Ulrich (1997). al-Mâturîdî und Sunnitische Thelogie in Samarkand. Leiden: Brill.
• Rudolph, Ulrich (2003). "Maturidiliğin Ortaya Çıkışı", İmam Mâturîdîve Maturidilik. çev. A. Dere, ed. S. Kutlu. Ankara: Kitabiyat.
. es-Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed (1984). Mîzânu'l-Usûl fi Netâyici'l-'Ukûl. thk. M. Z. Abdilber, Katar.
• es-Siyelkûtî, 'Abdülhâkim b. Şemseddin Muhammed (1316). Hâşiye 'alâ Hâşiyeti'l-Hayâlî 'alâ Şerhi'l-'Akâidi'n-Neseflyye. İstanbul.
• Spitta, Wilhelm (1876). Zur Geschichte Abu l-Hasan al-As'ari's, Leipzig.
• es-Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr 'Abdulvehhâb b. Ali (1963-1964). Tabakâtu'ş-Şafiiyeti'l-Kübrâ. thk. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî, Kahire: Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi.
• es-Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr'Abdülvehhâb b. 'Ali (1986). Mu'îdu'n-Ni'âm ve Mübîdu'n-Nikâm, Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiye.
• es-Sübkî, Takiyyüddîn 'Ali b. 'Abdilkâfî (1983). er-Resâilü's-Sübkîyye fi'r-Redd 'alâ İbn Teymiyye ve tilmîzihîİbn Kayyım el-Cevziyye. thk. Kemal Ebû'l-Müna, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb.
• eş-Şar'ânî, Ebû 'Abdurrahmân A'bdülvehhâb b. Ahmed (1307). el-Yevâkît ve'l-Cevâhirfî Beyâni 'Akâidi'l-Ekâbir. Kahire.
• et-Tahâvî, EbûCa'fer Ahmedb. Muhammedel-Ezdî(1987). Usûlü'l-'Akîdeti'l-İslâmiyye. Beyrut.
• et-Teftazânî, Sa'düddîn Mes'ûd b. Ömer (1996). Şerhu't-Telvih ale't-Tavdıh li Metni't-Tenkihfi Usuli'l-Fıkh. thk. Z. Umeyrat, Beyrut.
• et-Teftazânî, Sa'düddîn Mes'ûd b. Ömer (1998). Şerhu'l-Makâsıd. thk. S. M. Şeref, Beyrut: Alemu'l-Kütüb.
• Yeprem, Saim (1989). Mâturîdî'nin AkaidRisalesi ve Şerhi, İstanbul.
• ez-Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed. Kitâbu İthâfi's-Sa'âde el-Muttekîn biŞerhiEsrâriİhyâi 'Ulûmi'd-Dîn, Kahire: Matbaatü'l-Meymeniyye.
• Zysow, Aron (2002). "Mutazilism and Mâturîdîsm in Hanafi Legal Theory", Studies in Islamic Legal Theory. ed. Bernard G. Weiss, Leiden: Brill.