ÜSLÛB-İ HAKÎM VE KUR’ÂN BELÂĞATINDAKİ YERİ

Bu makalede, belâğatta “karşılıklı konuşma esnasında muhataba veya soru soran kişiye onun beklemediği bir karşılıkla mukabelede bulunmak” anlamındaki üslûb-i hakîm kavramı ve bu kavram çerçevesinde değerlendirilebilecek birtakım Kur’ân âyetleri ele alınmaktadır. Literatürde üslûb-i hakîmin gerek tanımlanması gerek kavramsallaşma süreci ve gerekse el-kavlü bi’l-mûcib kavramıyla benzerliği konusunda farklı görüşlere rastlamak mümkündür. Kavramın tanımıyla ilgili cüz’î ihtilaflar bulunduğu için makalede öncelikle üslûb-i hakîmin kavramsallaşma süreci ve buna bağlı olarak el-kavlü bi’l-mûcibden farklılaştığı noktaları ortaya koymak amaçlanmaktadır. Üslûb-i hakîmin muktezâ-i zâhirden çıkışı ifade eden bir kavram olması hasebiyle, söz, muhataplar ve sözün söylendiği ortama (muktezâ-i hâl) yönelik bakış açısı önem arz etmektedir. Nitekim konuya örnek teşkil eden âyetlerin yorum farklılıklarında da bu durum yakinen müşâhede edilmektedir. Ancak konu üzerinde yapılan çalışmalardaki bazı değerlendirmelerde Kur’ân’ın indiği atmosfere ait bilgilerin dikkate alınmadığına tanık olunmaktadır. Bundan dolayı çalışmada birkaç örnekle sınırlı kalsa da yorum önerilerinde bulunulmuş ve üslûb-i hakîm ile el-kavlü bi’l-mûcib kavramlarını farklılaştıracak anlam özelliğini tespit etmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Belâğat, Üslûb-i Hakîm, el-Kavlü bi’l-Mûcib

USLŪB AL-HAKĪM AND ITS PLACE IN THE QUR’ĀN RHETORIC

In this article, the concept of uslūb al-hakīm, which means “to respond to the person in conversation or the person asking the question during a mutual conversation with an unexpected response” and some verses of the Quran that can be evaluated in the framework of this concept, are discussed. In the literature, it is possible to come across different opinions about the definition of uslūb al-hakīm, the process of being concept and the similarity with the concept of al-kavl bi’l-mūcib. Since there are small disputes about the definition of the concept, the article firstly aims to reveal the process of being concept of uslūb al-hakīm and accordingly the differences between al-kavl bi’l-mûcib. Since the uslūb al-hakīm is a concept that expresses the exit from muktazā al-zāhir, the point of view about the discourse, the collocutors, and the environment in which the discourse has occurred (muktazā al-hāl) is important. As a matter of fact, this situation is closely observed in the interpretation differences of the verses that set an example for the subject. However, in some evaluations in the studies on the subject, it is witnessed that the information about the atmosphere in which the Qur'an descends is not taken into consideration. For this reason, although it is limited to a few examples in the study, interpretation suggestions are made and it is tried to determine a meaning feature that will differentiate between the concepts of uslūb al-hakīm and el-kavl bi’l-mūcib.

Keywords:

exegesis Qur'an, rhetoric, el-Kavl bi’l-Mūcib, Uslūb al-Hakīm,

PDF

___

Ali Zevârî Ahmed. “Cemâliyyetü’l-mufâraka ve kıymetuhâ’l-üslûbiyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm üslûbu’l-hakîm enmûzecen”. Mecelletü’l-Luğati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ 6/2 (2013), 723-736.
Ali Zevârî Ahmed. “Cemâliyyetü’l-üslûbi’l-hakîm ve kıymetühu’l-üslûbiyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Tevâsuliyye 4/12 (2015), 226-258.
Ali Zevârî Ahmed. “Üslûbu’l-hakîm fi’l-Kur’âni’l-Kerîm dirâse belâgiyye ve üslûbiyye”. Kasdi Merbah Ouargla, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Âlûsî, Ebu-Senâ Şihâbuddîn Mahmud b. Abdullah. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsiri’l-Kur’ani’l-‘Azîm ve’s-seb`i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: İhyau’t-Turasi’l-Arabi, ts.
Bayer, İsmail. “İbn-i Kemâl’in ‘El-Üslûbu’l-Hakîm’ Risalesinde İlgili Âyetlere Bakışı ve Es-Sekkâkî Eleştirisi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 45 (30 Haziran 2016), 215-231. https://doi.org/10.29288/ilted.304767
Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebu Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Subhî Hasan Hallâk - Mahmud Ahmed el-Atraş. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 1. Basım, 2000.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
Bolelli, Nusrettin. Belagat: (Beyân-Meʾânî-Bedîʿ İlimleri): Arap Edebiyatı. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. baskı., 2009.
Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhibbuddin el-Hatîb vd. 4 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1400.
Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân. 10 Cilt. Dersaadet: Matbaatu Osmâniyye, 1330.
Câhız, Ebû Osmân ‘Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hanci, 7. Basım, 1998.
Carim, Ali - Emin, Mustafa. el-Belâğatu’l-vâdıha. b.y.: Dâru’l-Me‘ârif, 1999.
Cerîrî, Mu‘âfâ b. Zekeriyyâ en-Nehrevânî. el-Celîsü’s-sâlihi’l-kâfî ve’l-enîsü’n-nâsihi’ş-şâfî. 4 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1993.
Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkāhir b. Abdurrahmân. Delâilü’l-i‘câz. Kâhire: Mektebetü’l-Hanci, 2000.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. Muhammed. Kitâbu’t-ta‘rifât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 2007.
Durmuş, İsmail. “Üslûb-ı Hakîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/381-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Ebü’l-Bekā, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyât mu‘cemun fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lugaviyye. thk. ‘Adnân Derviş - Muhammed Masrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 2018.
Eren, Cüneyt - Uzunoğlu, Vecih. Arapça Belâğat. İstanbul: Cantaş Yayınları, 1. Basım, 2012.
Eren, Cüneyt - Uzunoğlu, Vecih. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
Görgün, Muhammed Emin. “Din Dili Oluşturmada Hz. Peygamber’in Üslûbu’l-Hakîm Sanatının Kullanımı”. I. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu “Din, Dil ve İletişim”. Eskişehir, 2019.
Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. ‘İnâyetü’l-kādî ve kifâyetü’r-râdî ‘alâ Tefsîri’l-Beydâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
Hîbe b. Kū. “Üsûbu’l-hakîm beyne’l-Kur’âni ve’l-hadîsi’n-nebeviyyi’ş-şerîf”. Ebû Bekir Belkāid Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
İbn Ebi’l-Isba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdül‘azim b. Abdülvâhid. Tahrîru’t-tahbîr fî sınâ‘ti’ş-şi‘ri ve’n-nesri ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Hanefi Muhammed Şeref. Kâhire: el-Meclisü’l-A‘la li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1963.
İbn Hicce, Ebû Bekir Ali b. Abdullah. Hizânetü’l-edeb ve ğāyetü’l-ereb. thk. Kevkeb Deyâb. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 2005.
İbn Hişam. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1990.
İbn Kemâl, Şemsüddîn Ahmed b. Süleymân. Resâilu İbn Kemâl. 2 Cilt. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1316.
İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tîbe, 2. Basım, 1999.
İbnü’l-Hanbelî, Nâsıhuddîn Abdurrahmân b. Necm. İstihrâcü’l-cidâl mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Zâhir b. ‘Avvâd el-Elma‘î. b.y.: y.y., 2. Basım, 1401.
Karamollaoğlu, Fatma Serap. Kur’an Işığında Belagat Dersleri Bedi’ İlmi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1. Basım, 2014.
Karamollaoğlu, Fatma Serap. Kur’an Işığında Belagat Dersleri Meânî İlmi. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2017.
Kaya, Mahmut. “Mugalata”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahmân. et-Telhîs fî ‘ulûmi’l-belâğa. b.y.: Dâru Fikri’l-‘Arabî, 2. Basım, 1932.
Kazvinî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahman el-. el-İzâh fî ‘ulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
Matlûb, Ahmed. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-belâğiyye ve tetavvuruhâ. 3 Cilt. Bağdat: Mataatu’l-cem‘i’l-‘ilmî’l-‘Irâkî, 1983.
Meydânî, Abdurrahman Hasen Habenneke. el-Belâğatu’l-‘Arabiyye üsüsühâ ve ‘ulûmuhâ ve funûnuhâ. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1996.
Mukātil b. Süleymân. Tefsîru Mukātil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1. Basım, 2002.
Sa‘îdî, Abdülmüte‘âl. Buğyetü’l-îzâh li Telhîsi’l-Miftâh fî ‘ulûmi’l-belâğa. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 1999.
Sekkâkî, Ebu Yakub Yusuf b. Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-’ulûm. thk. Abdulhamid Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2014.
Sezikli, Ahmet. Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1997.
Sübkî, Bahâuddîn Ahmed b. ’Ali. ‘Arûsu’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2003.
Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu‘l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 1. Basım, 2001.
Taftazânî, Sa’duddin Mes’ud b. Fahruddin Ömer. el-Mutavvel şerhu Telhîsi’l-Miftâh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2004.
Taftazânî, Sa’duddin Mes’ud b. Fahruddin Ömer. Muhtasaru’l-me’ânî. Dersaadet: Matbaa-i Safa ve Enver, 1311.
Tâhir b. Âşur. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Beyrut: ed-Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 2009.
Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti fünûn ve’l-’ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1. Basım, 1996.
Tîbî, Şerefuddin el-Hüseyn b. Abdullah et-. Futûhu’l-gayb fî keşf ’an ğinâi’r-rayb. 17 Cilt. Dubai: Câizetü Dubey ed-Düveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Basım, 2013.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen ’Ali b. Ahmed el-. et-Tefsîru’l-basît. 25 Cilt. Riyad: Vizâretü’t-Ta’limi’l-’İlmî, 1340.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer ez-. el-Keşşâf ‘an hakāiki gavamidi’t-tenzîl ve ‘uyûnu’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vil. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu ubeykân, 1. Basım, 1998.
Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ‘ulumi’l-Kur’ân. thk. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.