ŞEHÎD-İ SÂNÎ’NİN BİDÂYE’SİNİN SÜNNÎ HADİS USÛLÜ KAYNAĞI NEYDİ?: TÎBÎ’NİN HULÂSA’SI MI, CÜRCÂNÎ’NİN MUHTASAR’I MI?

Bu makalenin amacı, Şîa’da müstakil ve kapsamlı ilk hadis usulü eserinin müellifi olan Şehîd-i Sânî’nin, Bidâye adlı kitabının kaynağını tam olarak tespit etmektir. Şehîd-i Sânî’nin Sünnî âlimlerce yazılan hadis usulü çalışmalarından etkilendiği yaygın bir şekilde zikredilse de kaynağının tam olarak belirlenip ilgili kitapların birebir karşılaştırılması, hem etkilenmenin boyutlarını hem de Şehîd-i Sânî’nin Sünnî usulü Şiî geleneğe uyarlarken yaptığı tasarrufları değerlendirmeye yardımcı olacaktır. Zira Şehîd-i Sânî’nin ziyade, hazif veya düzenleme şeklinde yaptığı bu tasarruflar aynı zamanda Şiî hadis tenkidinin yapısını anlamaya kapı aralayan durumlardır. Böylece Şîa’da Sünnî hadis usulünün esas alınması ve bunların Şiî hadis rivayetine uyarlayabilmek için bazı meselelerde çeşitli düzenlemelerin yapılması gibi hususlar, tarihte ve günümüzde Şiî hadis usulü yazımının arka planının anlaşılması açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler:

Cürcânî, Şiî Hadis Usûlü, Şehîd-i Sânî, Tîbî, Hadis Usûlü

WHAT WAS THE SUNNĪ SOURCE OF AL-SHAHĪD AL-SHĀNĪ’S AL-BIDĀYA: AL-TĪBĪ’S AL- AL-KHULĀSA OR AL-JURJĀNĪ’S AL-MUKHTASAR?

The aim of this article is to study about exact source of al-Shahīd al-Shānī’s al-Bidāya which is known as the first comprehensive usūl al-Hadīth book in the Shī‘a. Although it is commonly expressed that al-Shahīd al-Shānī was affected from usūl al-Hadîth books written by Sunnī scholars, it needs to be determined his exact source and dimension of affection by comparing each of them. This also benefits to understand of al-Shahīd al-Shānī’s contribitutions when he adapted it to Shī‘ī tradition. So, his additions, extractions and arrangements shed light on Shī‘ī Hadīth criticism. Consequently, the fact that Shī‘ī usūl al-Hadīth was affected from Sunnî books and some arrangements were made with the intent to apply them for Shī‘ī Hadīth will clarify how this affects structure of Shī‘ī usūl al-Hadīth in the history and today.

Keywords:

Usūl al-Hadīth, Shī‘ī usūl al-Hadīth al-Shahīd al-Shānī, al-Khulāsa, al-Tībī, al-Jurjānī, al-Bidāya,

PDF

___

Abdülhâdî el-Fadlî. Usûlü’l-hadîs. Beyrut: Müessesetü Ümmi’l-Kurâ, 1421/2000.
Ahsâî, İbn Ebî Cumhûr. Kâşifü’l-hâl an ahvâli’l-istidlâl. nşr. Ahmed el-Kinânî. yy.: Müesse-setü Ümmi’l-Kurâ, 1416/1995.
Akpınar, Cemil. “İbn Cemâa, Bedreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/388-392. Ankara: TDV Yayınları 1999.
Ali el-Kârî. Mirkâtü’l-mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbih. nşr. Cemâl Aytânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
el-Âmilî, Hüseyin b. Abdüssamed. Vusûlü’l-ahyâr ilâ usûli’l-ahbâr. nşr. Seyyid Abdullatîf el-Kûhkemerî. Kum: Mecmau’z-zehâiri’l-İslâmiyye, 1401/1980.
Avdî, Muhammed b. Ali b. Hasan. “Buğyetü’l-mürîd fi’l-keşfi an ahvâli’ş-Şeyh Zey-nüddîn eş-Şehîd”. (Ali b. Muhammed b. Hasan el-Âmilî, ed-Dürru’l-mensûr mi-ne’l-me’sûr ve gayri’l-me’sûr içinde). nşr. Mansûr el-İbrâhîmî. Tahran: el-Merkezü’l-Âlî li’l-Ulûmi ve’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1433/2012.
Bâbülî. Ebü’l-Fazl Hâfızyân. “Musennefâtü’ş-Şîa fî ilmi’d-dirâye”. Resâil fî dirâyeti’l-hadîs içinde. nşr. Ebü’l-Fazl Hâfizyân el-Bâbülî. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1424/2003.
Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn ve esmâü’l-müellifîn ve’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî (İstanbul 1951’den ofset baskı).
Bahâî, Muhammed b. el-Hüseyin b. Abdüssamed. “el-Vecîze fî ilmi’d-dirâye”. Resâil fî dirâyeti’l-hadîs içinde. nşr. es-Seyyid Hasan el-Hüseynî âli'l-Müceddid eş-Şîrâzî. (haz. Ebü’l-Fazl Hâfizyân el-Bâbülî), Kum: Dâru’l-Hadîs, 1424/2003.
Bahâî, Muhammed b. el-Hüseyin b. Abdüssamed. Meşriku'ş-şemseyn ve iksîru’s-saâdeteyn. nşr. es-Seyyid Mehdî er-Recâî. Meşhed: Mecmaʻu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1414/1993.
Bahrânî, Yusuf b. Ahmed b. İbrahim. el-Hadâiku’n-nâdıra fî ahkâmi’l-ıtreti’t-tâhira. nşr. Muhammed Takî Eyrevânî. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1405/1985.
Bür, Süleyman. Şehid-i Sani. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Ca‘fer es-Sübhânî. Usûlü’l-hadîs ve ahkâmuh fî ilmi’d-dirâye. Beyrut: Dâru Cevâdi’l-Eimme, 1403/2012.
Cârihî, Muhammed b. Avad. Nakdü'l-hadîs ʻinde'ş-Şîʻati’l-İmâmiyyeti’l-İsnâaşeriyye. y.y., 1429/2008.
Cîzâvî, Eşref. İlmü’l-hadîs beyne asâleti Ehl-i Sünne ve intihâli’ş-Şîa. Mısır: Dâru’l-Yakîn, 2009.
Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Muhtasar / Risâle fî ilmi usûli’l-hadîs. nşr. Akîl b. Mu-hammed b. Zeyd el-Maktarî. San‘a – Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Kuds – Dâru İbn Hazm, 1413/1992.
Demirci, Selim. “Usul Kitaplarının Tehzîbine Mütevazı Bir Katkı: el-Hulâsa fî ma‘rifeti’l(usûli’l)-hadîs”, HTD 15/2 2017, 67-84.
Demirel, Serdar. Ulûmü’l-hadîs beyne Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemaati ve’ş-Şîati’l-İmâmiyyeti’l-İsnâaşeriyye. Malezya: International Islamic University Maleysia Press, 1430/2009.
Ebnâsî, İbrahim b. Musa b. Eyyub. eş-Şeza’l-feyyâh min Ulûmi İbni’s-Salâh. nşr. Salâh Fethî Helel. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1998.
Esterâbâdî, Muhammed Emîn. el-Fevâidü'l-Medeniyye. nşr. Rahmetullâh er-Rahmetî el-Erâkî. y.y.: Müessesetü'n-neşri'l-İslâmî, 1424/2003.
Fârisî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Cevâhiru’l-usûl fî ilmi hadîsi’r-Resûl. nşr. Ebü’l-Me‘âlî Ethar el-Mubârekfûrî. Bombay: ed-Dâru’s-Selefiyye, t.y.
Füveyle, Muhammed Taha. el-Furûkü’l-munîa beyne mehdiyyi’s-Sünnî ve mehdiyyi’ş-Şiî. Mısır: Daru’l-Lü’lüe, 2018.
Ghereghlou, Kioumars. “A Safavid Bureaucrat in the Ottoman World: Mirza Makhdum Sharifi Shirazi and the Quest for Upward Mobility in the İlmiye Hieararcy”. Osmanlı Araştırmaları 53 2019, 153-194.
Hansârî, Mirza Muhammed Bâkır. Ravzâtü’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâi ve’s-sadât. nşr. Ese-dullah İsmâiliyyân. Kum: yy., 1391.
Hasan b. Şehîd-i Sânî, Ebû Mansur Cemalüddîn. Münteka’l-cümân fî ehâdîsi's-sıhâh ve’l-hısân. nşr. Ali Ekber Gaffârî. Kum: Câmiatü’l-müderrisîn, 1404/1984.
Hâşim, Sâmir. “Târîhu’l-hadîs ve ulûmuhû”. Türâsüna. 47 cilt. 1417/1996.
Hemdânî, Molla Abdürrezzâk b. Ali Rızâ el-Hâirî. “el-Vecîze fî dirâyeti’l-hadîs”. Resâil fî dirâyeti’l-hadîs içinde. nşr. Ebü’l-Fazl Hâfizyân el-Bâbülî. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1424/2003.
Hubbullah, Haydar. Nazariyyetü’s-sünne fi’l-fikri’l-İmâmiyyi’ş-Şîʻî: et-tekevvün ve’s-sayrûra. Beyrut: el-İntişârü'l-Arabî, 1427/2006.
Hûî. Mu‘cemu ricâli’l-hadîs. Kum: Merkezü’n-neşri sekâfeti’l-İslâmiyye, 1413/1992.
Hür el-Âmilî. Emelü’l-Âmil. nşr. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Bağdat: Mektebetü’l-Endülüs, t.y.
İbn Cemâa, Bedrüddîn Muhammed b. İbrahim. el-Menhelü’r-revî fî muhtasari ulûmi’l-hadîsi’n-Nebevî. nşr. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1987.
İbn Hacer. Nuhbetü’l-fiker fî mustalahâti ehli’l-eser. Nüzhetü’n-nazar’la birlikte. (Ali el-Kârî. Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker. nşr. Heysem Nizâr Temîm, Muhammed Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts. içinde)
İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebü’s-Saadât. Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl. nşr. Abdulkadir el-Arnavut. Mektebetü’l-Hilvânî, Matbaatu’l-Melâh, Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1389/1969.
İbnü’s-Salâh. Ulumu’l-hadîs. nşr. Nureddin Itr. Beyrut – Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır – Dâru’l-Fikr, ts.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifin musannifî’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessese-tü’r-Risâle, 1414/1993.
Kandemir, M. Yaşar. “Nevevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33/45-9. Anka-ra: TDV Yayınları 2007.
Kâşî, Bahâuddîn, Haydar b. Ali b. Haydar el-Kâşî. el-Mu‘temed mine’l-menkûl fîmâ ruviye ani’r-Resûl. nşr. Faysal b. Cafer b. Abdullah Bâlî – Muhammed Vuld Sîdî Vuld Habîb. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1420/2000.
Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn. nşr. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Muallim Rifat. İstanbul: 1360-1362/1941-1943.
Kerekî, Hüseyin b. Şihâbüddîn. Kitâbü Hidâyeti'l-ebrâr ilâ tarîki'l-eimmeti'l-athâr. nşr. Raûf Cemalüddîn. y.y., t.y.
Koca, Mustafa Kemal. Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Muhtasar Hadis Usûlü ve Leknevî’nin Zaferu’l-emânî İsimli Şerhindeki Metodu. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Kohlberg, Etan. “Dört Yüz Asıl”. Şîa’nın Hadis Anlayışı Üzerine İncelemeler. der. ve trc. M. Macit Karagözoğlu – M. Enes Topgül. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Kurt, Muhammet Sacit. Mu‘tezileye Karşı Bir Ehl-i Sünnet Müdafi‘i et-Tîbî’nin (743/1343) “Futûhu’l-gayb” Adlı el-Keşşâf Haşiyesi ve Eserinde ez-Zemahşerî’ye (538/1144) Yönelt-tiği Eleştiriler. Ankara: İlahiyat, 2018.
Kurt, Muhammet Sacit. “Şerefüddîn et-Tîbî: Hayatı ve Eserleri”. Dinbilimleri Dergisi, 18/2, 2018.
Kutluay, İbrahim. Şîa’da Hadis Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2020.
Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis Başlangıcından Kütüb-i Erbaa’ya Hadis Rivayeti ve İsnad. İs-tanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Leknevî, Muhammed Abdulhay. Zaferu’l-emânî bi şerhi Muhtasari’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî fî mustalahi’l-hadîs. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 1416/1995.
Mâmekânî, Abdullah b. Muhammed. Mikbâsü’l-hidâye fî ʻilmi'd-dirâye. nşr. Muhammed Rızâ el-Mâmekânî. y.y.: Menşûrâtü Delil-i Mâ, 1428/2007.
Mehdî eş-Şîrâzî. el-Fevâidü’r-ricâliyye. nşr. Muhammed Kâzım Rahman Sitâyiş. Kum: Darü’l-hadîs, 1424.
Mirza Abdullah Efendi. Riyâzu’l-ulemâ ve hiyâzü’l-fudalâ. nşr. Ahmed Hüseynî. Kum: Menşuratu Mektebeti ‘Ayetillahi’l-Uzmâ el-Mar‘aşî, 1403/1982.
Mirza Kummî. Kavânînü’l-usûl. y.y., t.y.
Mirza Mahdûm. Kitâbü’n-Nevâkız li zuhûri’r-revâfız. Topkapı Ahmet III kit, 1828.
Molla Hanefî, Muhammed el-Hanefî et-Tebrîzî. Şerhu’d-Dîbaci’l-müzehheb fî mustalahi’l-hadîs. (Cürcânî, ed-Dîbâcü’l-müzehheb ile birlikte). Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbi el-Halebî ve evladih, t.y.
Muhammad Kazem Rahmatî. Law in Transmission: ‘Amilî Role in Development of Shi‘a Law [International Congress of Shahîdayn]. ed. Muhammad Kazem Rahmatî. Kum: Academy of Islamic Science and Culture, 2009.
Muhsin el-Emîn. Aʻyânü'ş-Şîʻa. nşr. Hasan el-Emîn. Beyrut: Dâru't-Teâruf, 1983/1403.
Mühezzibüddîn Ahmed b. Abdürrızâ el-Basrî. el-Mukni‘atü’l-enîse ve’l-muğniyetü’n-nefîse. nşr. Ali Rıza Hezâr. Resâil fî dirâyeti’l-hadîs içinde. nşr. Ebü’l-Fazl Hâfizyân el-Bâbülî. Kum: Dâru'l-hadîs, 1424/2003.
Nevevî, Muhyiddîn b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr. nşr. Muhammed Osman el-Heşt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1405/1985.
Özkan, Halit, “Tîbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/125-127. Ankara: TDV Yayınları 2012.
es-Sadr, Hasan. Nihâyetü'd-dirâye fî şerhi'r-Risâleti'l-mevsûme bi'l-Vecîze li'l-Behâî. nşr. Mâcid el-Garbâvî. [Kum]: Neşru'l-meşʻar, t.y.
es-Sadr, Hasan. Te’sîsü'ş-Şîʻa li ulûmi'l-İslâm. Kum: İntişarâtü A‘lemî, 1417/1996.
Snober, Ahmet Abdülcebbâr. el-İtticâhâtü’l-hadîsiyye inde’ş-Şîati’l-İmâmiyye: Dirâse tahliliyye nakdiyye. Doktora tezi. Ammân: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 2009.
Şehîd-i Sânî, Zeynüddîn b. Ali b. Ahmed el-Âmilî el-Cübaî. er-Riâye fî ilmi’d-dirâye. nşr. Abdülhüseyin Muhammed Ali Bakkâl. Necef: Mektebetü Âyetullâh Mar‘aşî, 1408/1987.
Şehîd-i Sânî, Zeynüddîn b. Ali b. Ahmed el-Âmilî el-Cübaî. el-Bidâye fî ilmi’d-dirâye. nşr. Muhammed Rıza el-Hüseynî el-Celâlî. Kum: İntişârât-i Mahlâtî, 1421/2000.
Şerîatmedâr, Refî b. Ali el-Cîlânî. Risâle fî ilmi’d-dirâye. nşr. Hasan el-Hüseynî Âli’l-Müceddid eş-Şîrâzî. Resâil fî dirâyeti'l-hadîs içinde. nşr. Ebü’l-Fazl Hâfizyân el-Bâbülî. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1424/2003.
et-Tabâtabâî, Bahrululûm Muhammed Mehdî. Ricâlü's-Seyyid Bahru'l-ulûm: el-maʻrûf bi’l-Fevâidi'r-ricâliyye. nşr. Muhammed Sâdık Bahru'l-ulûm, Hüseyin Bahru'l-Ulûm. Tahran: Mektebetü’s-Sâdık, 1363/1944.
Tahrânî, Aga Büzürg. ez-Zerîa ilâ tesânîfi'ş-Şîa. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1403/1983.
Tebrîzî, Muhammed b. Abdullah el-Hatîb. Mişkâtü’l-Mesâbîh. nşr. Muhammed Nâsı-ruddîn el-Elbânî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1399/1979.
Tîbî, Şerefüddîn Hüseyin b. Abdullah. el-Hulâsa fî ma‘rifeti’l-hadis. .nşr. Ebû Âsım eş-Şevâmî. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1430/2009. el-Hulâsa fî Usûli’l-hadîs. nşr. Subhî es-Semerrâî. Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985. [Hulâsa’nın mutlak kulla-nımlarındaki alıntılar, Ebû Âsım eş-Şevâmî tahkikinden yapılmıştır.]
Tîbî, Şerefüddîn Hüseyin b. Abdullah. Kâşif an hakâiki’s-sünen (Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-Mesâbih) nşr. Abdülhamîd Hindâvî. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
Tîbî, Şerefüddîn Hüseyin b. Abdullah. Futûhu’l-gayb fî’l-keşf an kınâ‘ı’r-rayb. nşr. Ömer Hasan el-Kıyyâm. İmârat; Câizetü’d-Dübey, 1434/2013.
Topgül, Muhammed Enes. Erken Dönem Şiî Rical İlmi: Keşşî Örneği. İstanbul: İFAV, 2015.
Tüsterî, Nurullah b. Şerefüddin el-Mar‘aşî. Mesâibü’n-nevâsıb (fi’r-reddi alâ nevakızi’r-refâvız). Kum: Delîl-i Mâ, 1426/2005.
Ünügür, Peyman, “III/XI (IX/XVII) Asırlar Arasında İmâmiyye Şîa’sının Rivayetleri Değerlendirmede Metin Tenkidi Kullanımı”, İlahiyat Akademi Dergisi, 2018.