BİR HAKKIN İADESİ: GAZZÂLÎ’NİN MU‘TEZİLE ELEŞTİRİSİNİN ELEŞTİRİSİ (HÜSÜN-KUBUH BAĞLAMINDA BİR İNCELEME)

Makale, hüsün ve kubhun aklîliği noktasında Gazzâlî’nin Mu‘tezile’ye yönelik eleştirilerini konu edinmektedir. Çalışmada, Gazzâlî’nin Mu‘tezile’ye nispet ettiği bazı ahlâkî eylemlerin bilgisinin aklî olduğu fikrinin doğruluğu araştırılmaktadır. Şeylerin hüsün ve kubuh niteliğinin sebebine dair ontolojik bir tartışma, bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Burada Mu‘tezile eleştirilerinde belirleyici olan akıl üzerinden bir inceleme yapılmaktadır. Bunun için Gazzâlî’nin ifadeleri, Kādî Abdülcebbâr’ın açıklamalarıyla karşılaştırılmıştır. Dolayısıyla Gazzâlî’nin Mu‘tezile’ye nispet ettiği yargının gerçekliği bu çalışmanın temel problemini ifade etmektedir. Eş‘arî gelenek içinde Gazzâlî, ahlâkî eylemlerin aklîliğinde Mu‘tezile’nin kullandığı aklın, evvelî/fıtrî akıl olduğu iddiasını taşımaktadır. Makale Gazzâlî’nin konuyla ilgili iddiasında haklı olmadığı varsayımından hareket etmiş bulunmaktadır. Bu yüzden makale, Gazzâlî’nin ilgili iddiasında haklı olmadığını ve Mu‘tezile’ye nispet ettiklerinin yanlış olduğunu ortaya koymayı amaç edinmektedir. Varsayımın ele alınması ve temellendirilmesi için makalede içerik ve mukayeseli analiz yöntemleri takip edilmektedir. Bu surette öncelikle Gazzâlî’nin iddialarının odaklandığı yer tespit edilmekte, ardından Kādî Abdülcebbâr’ın konuyu ele alış tarzı ortaya konulmaktadır. Ahlâkî önermelerin bilgi teorisi açısından evvelî akıl kapsamında mı değerlendirildiği soruşturulmaktadır. Buradaki bulgular sayesinde Gazzâlî’nin Mu‘tezile’ye nispet ettikleri arasında bir mukayese gerçekleştirilmektedir. Mu‘tezile’nin bazı ahlâkî eylemlerin aklîliği konusunda evvelî-fıtrî aklı kullandıkları şeklindeki iddianın geçersizliği Kādî Abdülcebbâr özelinde ispat edilmektedir. Böylece gelenekteki yaygın bir hatanın tashihiyle literatüre katkı sağlanması öngörülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Hüsün-Kubuh, Mu‘tezile, Gazzâlî, akıl

THE RETURN OF A RIGHT: CRITICISM OF AL-GHAZĀLĪ’S CRITICISM ON MU‘TAZILAH (A REVIEW IN THE AL-HUSN AND AL-QUBH)

This article is about the criticism of al-Ghazālī against Mu‘tazilah on the point of al-husn and al-qubh rationality. The article investigates the extent to which al-Ghazālī’s defiance of Mu‘tazilah is indeed the reason for his knowledge of moral actions. An ontological debate as to the cause of the al-husn and the al-qubh nature of things is beyond the scope of this article. The main problem of the study is the consistency of judgment, which al-Ghazālī’s compared to Mu‘tazilah. al-Ghazālī claims that the reason/‘aql used by Mu‘tazilah in the reasoning of moral actions is a prior reason/al-‘aql innate. In the article, I act on the assumption that al-Ghazālī’s claim on the matter is not justified. Therefore, the article aims to prove that al-Ghazālī’s claim is not justified and that his claims against Mu‘tazilah are false. The article follows the methods of content analysis and comparative analysis. Thus, it is foreseen to contribute to the literature by correcting a common mistake in tradition.

Keywords:

Kalam, al-Husn al-Qubh, Mu‘tazilah, al-Ghazālī, A priori,

PDF

___

İbrahim Medkûr - Ebü’l-’Alâ el-Afîfî. Kâhire: y. y., t. y.
Abdülcebbâr, Kādî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-nazar ve’l-meârif. ed. İbrahim Medkûr - Taha Hüseyin. thk. İbrahim Medkûr. Kâhire: y. y., t. y.
Abdülcebbâr, Kādî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: et-ta‘dîl ve’t-tecvîr. ed. İbrahim Medkûr - Taha Hüseyin. nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. Kâhire: y. y., t. y.
Abdülcebbâr, Kādî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: et-teklîf. ed. İbrahim Medkûr - Taha Hüseyin. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülhalîm en-Neccâr. Kâhire: y. y., t. y.
Abdülcebbâr, Kādî. el-Muhît bi’t-teklîf. thk. Ömer Seyyid Azmî. Kâhire: Dârü’l-Mısriyye, t. y.
Abdülcebbâr, Kādî. “el-Muhtasar fi usûli’d-Dîn”. Resâilu’l-adl ve’t-tevhîd. thk. Muhammed Ammâre. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 2008.
Abdülcebbâr, Kâdî. Kitâbü’l-Mecmu‘ fi’l-muhit bi’t-teklîf min cem‘i’ş-şeyh Ebî Muhammed b. el-Hasan b. Ahmed b. İbn Metteveyh. nşr. Jan Peters. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
Abdülcebbâr, Kādî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1996.
Abdülcebbâr, Kādî. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Akın, Murat. “Mu‘tezile’ye Göre Ahlâkın Temellendirilmesinde Vahyin ve Aklın Alanları”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18/1 (2018), 55-76.
Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2. Basım, 1996.
Aslan, İbrahim. Kâdî Abdülcabbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
Aydın, Hasan. “İslam Kelamcıları Ve İbn Sina’ya Göre Bilginin İmkanı Sorunu Ve Sofistler”. Felsefe Dünyası 48 (2008), 96-106.
Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed el-Hanefî el-. Şerhu vasiyyeti’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Muhammed Subhî el-Âydî - Hamza Muhammed el-Bekrî. Ürdün: Dâru’l-Feth, 2. Basım, 2015.
Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkâhir b. Zâhir et-Temîmî el-. Kitâbu ‘Usûli’d-dîn. 3. Basım Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
Barlak, Muzaffer. Husün-Kubuh İyilik ve Kötülüğün Kaynağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Bebek, Adil. Habbâzî, Kelâmî Görüşleri ve el-Hâdî Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2006.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. ’Alâüddîn. Risâletün fi’l-’itikâd. thk. Said Abdüllatif Fude. Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 2012.
Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlak Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Şerhu’l-mevâkıf: mevâkıf şerhi (metin-çeviri). çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Çağlayan, Harun. Kelam'da Bilgi Kaynakları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Çağlayan, Harun. “Hüsün ve Kubuh Terimleri Bağlamında Kelâm İlminde Maslahata Bir Bakış”. İslâmî İlimlerde Maslahat. ed. Ayten Erol. 67-104. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 16-17 (1999 1998), 55-90.
Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı: İlk Dönem Sünnî Kelam Örneği. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
Eşi̇t, Yusuf. “Ahkâmın Mahiyet Açısından Değişmesinin İmkânı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 481-504.
Evkuran, Mehmet. Ahlâk Hakikat ve Kimlik - İslam Kelâmında Ahlâk Problemi-. Ankara: Araştırma 2013.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed İbn Tarhân İbn Uzluğ. Kitâbü’l-Cedel. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
Fârâbî, EbûNasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ et-Türkî. Risale fi’l-‘akl. haz. Maurice Bouyges. 2. Basım. Beyrut: Dârü'l-Meşrik, 1983.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed İbn Tarhân İbn Uzluğ. “Aklın Anlamları (Risâle fi me‘âni’l-akl)”, çev. Mahmut Kaya, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, 3. Basım. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
Frank, Richard M. “Basra Mu’tezile Okulunun Bazı Ahlâkî Faraziyeleri”. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/27-37. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Frank, Richard M. “Klâsik İslâm Kelâmında Ahlâkî Yükümlülük”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/102-118. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-‘itikâd: İtikatta Orta Yol. çev. Osman Demir. nşr. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ’ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, t. y.
Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. Mihakku’n-nazar. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1. Basım, 2016.
Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. Mi‘yâru’l-‘ilm. çev. Ali Durusoy. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. Mustasfâ İslâm Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi: Kadı Abdülcebbar’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlilî Bir Tasviri veya Toplumsal Varlığı Sürdürmenin Ma‘kul Yolları Üzerine Bir Araştırma”. İslâm Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 59-108.
Haklı, Şaban. “Kötülük Problemi, Yaklaşımlar ve Eleştiriler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2002), 195-211.
Heemskerk, Margaretha T. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Hangi Fiillerin İyi Ya Da Kötü Olduğunun Temelleri Üzerine”. çev. Harun Ünver - Esra Tellioğlu Ünver. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/74-82. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Hourani, George F. “Cüveynî’nin Mu‘tezilî Ahlâkı Eleştirisi”. çev. Burhanettin Tatar. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1991), 213-225.
Hourani, George F. “Aristoteles ve Kadı Abdulcabbâr’da Pratik Düşünce”. çev. Adem Irmak. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/53-61. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Hourani, George F. “Kadı Abdulcabbâr’ın Rasyonalist Ahlak Anlayışı”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/42-52. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Hourani, George F. “Mutezilî Kelâmî Ahlakta İlâhî Adalet ve Beşerî Akıl”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/13-26. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbu’ş-Şifa: Topikler Cedel. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
Kazanç, Fethi Kerim. Gazzâlî Öncesi Ehl-i Sünnet Kelâmında Ahlâk Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
Kazanç, Fethi Kerim. Varlık, Bilgi, Değer ve Siyaset Üzerine Kelam Yazıları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Kazanç, Fethi Kerim. “Mu’tezile Kelam Sisteminde Ahlâk Tasavvuru: Kâdî Abdülcebbâr Ekseninde Bir Değerlendirme”. İslami Araştırmalar Dergisi 27/3 (Aralık 2016), 280-310.
Korkmazgöz, Rıza. “Gazâlî’de Hüsün-Kubuh Meselesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 31-60.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Kitâbu’t-Tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrut: Daru’s-Sadr – Mektebetü’l-İrşâd, 2010.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
Ovacı, Vahap. “Usûl-i Pezdevî Sistematiğinde Hüsün-Kubuh”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (2013), 57-67.
Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2014.
Öztürk, Yunus. “Mâtürîdî ve İbn Sînâ Karşılaştırması (Sofist İddialara Yaklaşımları Bağlamında)”. İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Hatice K. Arpaguş vd. 611-631. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Vakfı Yayınları, 2019.
Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin Ahmed b Mahmûd b Ebî Bekr. el-Bidâye fi usûli’d-Dîn Mâtüridiye Akaidi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2000.
Sâbûnî, Nureddin Ahmed b Mahmûd b Ebî Bekr es-. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Ârûçî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2014.
Süt, Abdunnasır. Mu’tezile ve Ahlâk Kâdî Abdülcebbar Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
Şekeroğlu, Sami. Mâtürîdî’de Ahlak Felsefi Bir Betimleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Taşkın, Ali̇. “Sofistlere Özel Bir Referansla Bilginin Kaynağı Ve İmkânı Üzerine Yapılan Tartışmalar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2003), 199-210.
Teftazânî, Sa’deddin Mesud b Ömer b Abdullah. Şerhü’l-makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.
Vasalou, Sophia. “Mu’tezile Etiğini Okumak: Teoloji Olarak Yorum”. çev. Elif Nur Erkan Balcı. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 2/83-101. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.