19482

İLHANLILAR DEVRİNDE ERZURUM

Prehistorik çağdan beri insanoğlunun yerleşim merkezlerinden biri olan Erzurum ve çevresi, Ortaçağ'da stratejik olarak büyük önem kazanmış, bölgenin güçlü devletleri tarafından ele geçirilmeye çalışılmıştır. Malazgirt Savaşı'ndan sonra kurulan Saltuklu Beyliği ile Türk-İslâm kültür dairesine giren Erzurum, Saltuklulardan sonraki Selçuklu egemenliği esnasında her açıdan altın çağlarından birini yaşamıştır. 1242 yılında Moğollar tarafından zapt edilen ve bu esnada büyük yıkıma uğrayan, nüfusu azalan kent, konumunun sağladığı avantajlardan yararlanarak kısa sayılabilecek bir sürede yeniden eski refah içindeki günlerine dönmüştür. Erzurum, 1258 yılında, Azerbaycan merkezli İlhanlı Devlet'nin kurulması ile gelişimini ve büyümesini devam ettirmiş ve Yakın Doğu coğrafyasının en gözde ticarî kentlerinden biri haline gelmiştir. Bu makale Erzurum'un bu dönemde geçirdiği etnik, kültürel, sosyal dönüşümü inceleyerek, bölgenin en önemli kentlerinden biri haline geldiğini tespit etmektedir.

ERZURUM IN THE ILKHANID PERIOD

Erzurum and its environs have been one of the settlement centers of human beings since the prehistoric age and have become strategically very important in the Middle Ages with attempts to conquer them by powerful states in the region. Erzurum entered into the Turkish-Islamic cultural rule by Saltuklu Principality after the Battle of Manzikert and lived one of its golden ages in every aspect during the domination of the Seljuk, following the Saltuks. The city was captured by the Mongols in 1242 and was destroyed having lost some of its population during this period and returned to its days of prosperity within considerably short time by benefiting from the advantages of its position. In 1258, Erzurum continued its development and growth with the establishment of Azerbaijan- centered Ilkhanid Empire and became one of the most popular trading cities in the Near East. This article investigates the ethnic, cultural and social transition of Erzurum during this era and ascertains its growth into one of the most crucial cities in the region.

PDF

___

Abü'l--Farac, Gregory. Abü'l--Farac Tarihi II. Çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
------. Târîhu Muhtasari'd--Düvel. Çev. Şerafeddin Yaltkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
Akçay, İlhan. "Yakutiye Medresesi." Vakıflar Dergisi VI (1965): 146--152.
Akdağ, Mustafa. Türkiye'nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1243--1453). İstanbul: Yapı Kredi, 2010.
Aksarayî. Müsâmeretü'l--Ahbar. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
Anonim Selçukname. Yay. ve Çev. Feridun Nafız Uzluk. Ankara: 1952.
Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1973.
Aşıroğlu, Tahsin. "Erzurum İlinin Tarihçesi." 50. Yıl Armağanı Erzurum ve Çevresi I. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1973. 65--115.
Azimi. Azîmî Tarihi. Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
Baykara, Tuncer. Anadolu'nun Tarihî Coğrafyasına Giriş Anadolu'nun İdarî Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988.
------. Anadolu Selçukluları Devrinde Sosyal ve İktisadî Tarih Üzerine Araştırmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1990.
Beyani, Şîrîn. Moğol Dönemi İran'ında Kadın. Çev. Mustafa Uyar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
Beygu, Abdürrahim Şerif. Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri. İstanbul: Bozkurt, 1936.
Cahen, Claude. "The Turks in Iran and Anatolia Before the Mongol Invasions." History of the Crusades, The Later Crusades 1189--1311. Volume: II. General Ed. Kenneth M. Setton. Ed. Robert Lee Wolff ve Harry W. Hazard. Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1969. 660--692.
------. Osmanlılar'dan Önce Anadolu'da Türkler. Çev. Yıldız Moran. İstanbul: E, 1984.
Clavijo, Ruy Gonzales. Timur'un Hayatı ve Kadiz'den Semerkant'a Seyahatler. Çev. Zeynep Ertan. İstanbul: Pozitif, 2008.
Darkot, Besim. "Erzurum." Islam Ansiklopedisi IV (1945): 340--345.
Ebü'l--Fida. Takvîmu'l--Buldan. Farsça'ya Çev. Abdu'l--Muhammed Ayetî. Tahran: İntişârât--ı Bünyâd--ı Ferheng, 1349.
Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri II. Çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1995.
Eğilmez, Savas. Erzurum Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar. Erzurum: Mas Matbaacılık, 2012.
El--Ehrî, Ebü Bekr Kutbî. Tarîkh--ı Syaikh Uwais. By. J. B. Van Loon. Mouton: Mouton&Co, 1954.
Erdem, İlhan. "İlhanlılar Döneminde Ankara." Tarihte Ankara Uluslararası Sempozyumul Ankara: Semih Lütfi Matbaası, 2012. 131--138.
Erzurum 1973 Il Yıllığı. İstanbul: Kervan, 1974.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. 2. Kitap--1. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi, 2011.
Göksu, Erkan. "Erzurum'un Sonbaharı. Turkish Studies Türkoloji Araştırmalan (International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. (Prof. Dr. Ahmet Buran Armağanı) 4.8 (2009): 1323--1334.
Gül, Muammer. Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2010.
Gündoğdu, Hamza. Erzurum Tarih ve Medeniyet. Erzurum: Türkiye Yazarlar Birliği Vakfı, 2011.
Gündoğdu, Hamza, Ahmet Bayhan ve Muhammet Arslan. Sanat Tarihi Açısından Erzurum. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, 2010.
Gürbüz, Osman. Anadolu Selçukluları Döneminde Erzurum (1202-1318). Ankara: Aktif, 2004.
Hâfız--ı Ebrü. Zeyl--i Câmiü't--Tevârîh--i Reşidî. nesr. Hanbaba Beyani. Tahran: 1317.
Hamdullah Müstevİî--yi Kazvinî. Nuzhetü'l--Kulüb. neşr. Guy le Strange, Leiden: Matbaatü 'l--Brill, 1913.
Honiğmann, Ernst. Bizans Devletinin Doğu Sının. Çev. Fikret Isıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1970.
İbn Battüta. İbn Battuta Seyahatnamesi I. Çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi, 2010.
İbn Bibi. el--Evâmiru'l--Alâiyye fi'l--Umüri'l--Alâiyye (Selçuk--Name). II. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
Jahn, Karl. "Tebriz Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi." Çev. İsmail Aka. Tarih Araştırmaları Dergisi 13.24 (1980): 59--77.
Kararnağaralı, Haluk. "Erzurum'daki Hatuniye Medresesi'nin Tarihi ve Bânisi Hakkında Mülâhazalar." Selçuklu Araştırmaları Dergisi III (1971): 209--242.
Kaymaz, Nejat. Peruâne Mu'înü'd--Dîn Süleyman. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih--Coğrafya Fakültesi, 1970.
Kazvinî, Zekeriya b. Muhammed. Asârü'l--Bilâd ve Ahbârü'l--İbâd. Farsça'ya Çev. Cihanğîr Mirzâ Kâcâr. Tahran: Emir Kebir, 1994.
Kırzıoğlu, Fahrettin. Kars Tarihi. İstanbul: Isıl, 1953.
Konukçu, Enver. Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum. Ankara: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım Araştırma ve Geliştirme Vakfı, 1992.
------. "Moğol Sünit Boyundan Oteğedai'li Çormahan: Cenğiz, Ögedey ve Töreğene Hatun Döneminin (1206--1246) Büyük Noyanı." İslâm Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu'na Armağan. Ed. Hayrunisa Alan, Abdulvahap Kara ve Osman Yorulmaz. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2008. 275--287.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi. İstanbul: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği, 1960.
Köprülü, Fuad. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Haz. Orhan Köprülü, Ankara: Akçağ, 2006.
Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri II. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1969.
Küçük, Cevdet. "Erzurum." Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 11. (1995): 321--329.
Marco Polo. Dünyanın Hikaye Edilişi Harikalar Kitabı 1. Çev. Işık Ergüden. İstanbul: İthaki, 2003.
Niğdeli Kadı Ahmed. el--Veledü'ş--Şejîk ve'l--Hâfidü'l--Halîk. II (Farsça Metin). Notlarla Yayına Hazırlayan: Ali Ertuğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Süfîlik Kalenderîler (XIVXVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
Oktay, Hasan. "Ermeni Müellifi Kiragos." Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar. İstanbul: Selenge, 2007. 17--100
------. "Aknerli Grigor Okçu Milletler Tarihi." Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar. İstanbul: Selenge, 2007. 103--163.
------. "Vartan Vakayinâmesi." Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar. İstanbul: Selenge, 2007. 165--188.
Onkal, Hakkı. Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1996.
Ozgüdenli, Osman Gazi. Gâzân Han ve Reformları. İstanbul: Kaknüs, 2009.
Reşîdüddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiu't--Tevarih 2. Haz. Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevî. Tahran: Elbruz, 1373.
Reşîdüddin Fazlullah. Câmiu't--Tevârih (İlhanhlar Kısmı). Çev. Prof. Dr. İsmail Aka, Prof. Dr. Mehmet Ersan ve Dr. Ahmad Hesamipour Khelejani. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Ruysbroeckli Willem. Mengü Hanı'ın Sarayına Yolculuk (1253--1255). Ed. Peter Jackson ve David Morgan, Çev. Zülal Kılıç. İstanbul: Kitap, 2010.
Simon de Saint Ouentin. Bir Keşişin Anılannda Tatarlar ve Anadolu 1245--1248. Çev. Erendiz Ozbayoğlu. Antalya: Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, 2006.
Solmaz, Gürsoy. Ortaçağ'da Erzurum--Kars Kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2000.
Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri I. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 1970.
Spuler, Bertold. İran Moğolları. Çev. Cemal Köprülü, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
Sümer, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu'da Türk Beylikleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
------. "Anadolu'da Moğollar." Selçuklu Araştırmaları Dergisi. C. I. Ankara: 1970. 1--147.
Tabakoğlu, Ahmet. Türk İktisat Tarihi. İstanbul: Dergah, 1986.
Togan, Zeki Velidi. "Moğollar Devrinde Anadolu'nun İktisadî Vaziyeti." Türk Hukuk ve İktisat Fakültesi Mecmuası (1931): 1--42.
------. "Resideddin'in Mektuplarında Anadolu'nun İktisadi ve Medenî Hayatına Ait Kayıtlar." İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15. 1--4 (1953): 33-- 49.
------. Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1970.
Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken, 2005.
------. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken, 2009.
Uluçam, Abdüsselâm. "Erzurum'daki Çifte Minareli Medrese Üzerine Yeni Bir Yorum." XI. Türk Tarih Kongresi 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994. 749-- 758.
Uıfalı Mateos Vekayi--Nâmesi (952--1 136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1 136--1 162). Çev. Hrant Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
Üçok, Bahriye. İslâm Devletlerinde Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar. Ankara: Devlet Su İşleri Basım ve Foto--Film İşletme Müdürlüğü, 1981.
Ünal, Hüseyin Rahmi, "Erzurum Hatuniye (Çifte Minareli) Medresesi." Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. Ed. Doğan Kuban. İstanbul: Yapı Kredi, 2002. 194-- 201.
Yâküt el--Hamevî. Mu'cemu'l--Buldân. II--IV. nşr. Ferîd Abdülaziz el--Cündî. Beyrut: Dârü'l--Kütübi'l--İlmiyye, 1410.
Yınanç, Mükrimin Halil. "Erzurum." İslâm Ansiklopedisi IV (1945): 345--357.
Yuvalı, Abdulkadir. İlhanlılar Tarihi Kuruluş Devri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1994.