Fahreddin Râzî’nin İnsan Fiilleri Teorisi

İnsan fiillerini konu alan bu çalışmanın amacı, Fahreddin Râzî’nin insan fiilleri teorisini ortaya çıkarmaktır. Araştırmada, kelam tarihinde insan fiilleri ve ilişkili konulara, değişik ekoller veya mütekellimler tarafından getirilen açıklamalara kısaca yer verilmiş, ardından Râzî’nin fiil teorisi ele alınmıştır. Bu teori, Cebriyye ve Mu‘tezile eleştirisi üzerine kurulu olmakla birlikte, onun Eş’arî’nin teorisinden kısmen uzaklaştığı ve Mâtürîdî teoriye yaklaştığı yerler de vardır. Ancak Râzî’nin felsefi donanımının, insan fiillerinde insanı aşan etkenleri dikkate almasında etkili olduğu söylenebilir. Nitekim illetin malulünü zorunlu kıldığı şeklindeki felsefi nedensellik görüşünün eleştirisinin, onun fiil görüşünde etkili olduğu görülmektedir. Râzî, insanın kudret ve iradesine önem verse de bir işi yapıp yapmamasında tek başına bunların etkili olmadığını düşünmektedir. Râzî’nin temel tezi, “İnsan, muhtar (özgür) görünümlü muztardır (mecbur).” cümlesinde özetlenmektedir. Bu çalışmanın, Müteahhirîn dönemi mütekellimlerinin insan iradesi ve fiilleri meselesine Mu‘tezile, Eş’ariyye ve Mâtürîdiyye’nin geleneksel iddiaları dışında yeni açılımlar getirip getirmediklerini tespit etme açısından önemli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kelam, İnsan Fiilleri, Özgürlük, Zorunluluk, FahreddinRâzî

Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Theory of Human Actions

The aim of this study, which is about human actions, is to reveal Fakhr al-Dīn al- Rāzī’s verb theory. In the research, the explanations brought by different schools or mutakallims on human actions and related issues in the history of Islamic theology are briefly included, but mostly Rāzī’s verb theory is discussed. Although Rāzī’s verb theory is based on the Jabriye and Mutazila criticism, it is understood that he partially moved away from Ash’ari’s theory and partially approached Maturidi theory. However, it can be said that Rāzī’s philosophical equipment was effective in taking into account the factors beyond human in human actions. As a matter of fact, it is seen that the philosophical causality view that the cause necessitates the effect is effective in the “free-looking compelled” thesis defended by Razi. Although Rāzī gives importance to the power and will of man, he thinks that these alone are not effective in his actions and abandonment. Rāzī's basic thesis is summarized in the sentence “Man is a muztar (compelled) who looks like a muhtar (free)”. It is thought that this study is important in terms of determining whether muteahhirin period theologians brought new expansions to the issue of human will and actions other than the traditional claims of Mu‘tezile, Ash’ariyya and Maturidiye.

Keywords:

Kalām, Human Acts, Free, Compelled, Fakhr al-Dīn al-Rāzī,

PDF

___

Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. by: yy., 1948.
Bâkıllânî, Ebu Bekir. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Beyrut: Müessesetü’l- Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
Cabiri, Muhammed Abid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
Cüveynî, Abdülmelik. Kitâbü’l-İrşâd. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s- Sekâfiyye, 1985.
Çınar, Bayram. “İnsanın Ceza ve Mükâfatı Hak Ettiği Kuramının Teolojik Analizi: Mu‘tezile’nin “İstihkak” Teorisi”. Umde Dini Tetkikler Dergisi 4, no. 1 (2021): 39-76.
Demir, Osman. Kelamda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Wiesbaden: Franz SteinerVerlag, 1963.
Gündoğar, Hamdi. “Fahreddin er-Râzî’de İrade-Fiil İlişkisi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, no. 6 (2016): 55-70.
Gündoğar, Hamdi. Fahreddin er-Râzî’de İnsan Fiilleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
Kadı Abdülcebbar. el-Muğnî fî ebvâbi’l-adl ve’t-tevhîd. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, 1962-1965.
Kadı Abdülcebbar. el-Muhtasar fî Usûli’d-dîn. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971. Kadı Abdülcebbar. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam. ed. Ş. Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017. 381-394.
Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. sad. Murat Demirkol. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
Mâtürîdî, Ebu Mansur. Kitâbü’t-Tevhîd. tah. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM, 2003.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille. Dımaşk: Institut Francais de Damas, 1994.
Neşşâr, Ali Sâmî. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
Özketen, Ș. “Ebû Mansûr Mâtürîdî’ye Göre Fiillerin Ortaya Çıkışında İnsanın Kudretinin Rolü”. Diyanet İlmî Dergi 55 (2019): 663-684. 77
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliyye mine’l-İlmi’l-İlâhî. thk. Ahmed Hicâzî es- Sekkâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
Râzî, Fahreddin. Me’âlimü usûli’d-dîn Kelâm İlminin Esasları. Çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Râzî, Fahreddin. Mefatihu’l-Gayb. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1981.
Sönmez, Vecihi. “Mu’tezili Düşüncede Müvelled (Dolaylı) Fiiller ile Mübaşir (Doğrudan) Fiiller Arasındaki Fark”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28 (2015): 95-122.
Şehristânî, Ebu’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. Kahire: Mustafa el-Bâbî, 1961. Şehristânî, Ebu’l-Feth. Nihâyetü’l-İkdâm. Oxford: 1934.
Şerif el-Murtaza. “İnkâzü’l-beşer mine’l-cebri ve’l-kader”. Resâilü’l-adl ve’t- tevhîd. 1:255-305. Kahire, Dârü’l-hilâl, 1971.
Tûsî, Nasiruddin. Telhîsu’l-Muhassal. Beyrut: Dâru’l-Azvâ, 1985.
Türcan, Galip. “Kelamda İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemi: Yaratma Kavramı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15, no. 1 (2005): 139-158.
Yavuz, Y. Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 12:89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.