AHLÂK-I MUHSİNÎ’NİN İSLAM AHLAK DÜŞÜNCESİ BAKIMINDAN ÖNEMİ

Bu makale çalışmasında Ahlâk-ı Muhsinî’nin İslam ahlak düşüncesi bakımından önemini araştırdık. Bu amacın gerçekleşmesi, Ahlâk-ı Muhsinî’nin İslam ahlak literatüründeki yerini belirlemeye, eserin sistematiğini ortaya koymaya ve özgün yönlerini tespit etmeye bağlı olduğu için çalışmayı bunlara tahsis edilmiş üç alt başlık altında kurguladık. İslam ahlak düşüncesinde genel kabul gören ahlak teorilerini sınıflandırıp Ahlâk-ı Muhsinî’nin bunlardan hangisine örnek oluşturduğunu araştırdık. Eserin tek başına ne nassa dayalı dinî ahlak, ne tasavvufî ahlak, ne de erdem ahlakı örneği olduğunu, her üçünden de farklı derecelerde izler taşıdığını gördük. Dinî ahlaka dair ögelerin diğer ikisinden daha baskın olduğunu tespit ettik. Ancak eserdeki terminolojinin erdem ahlak terminolojisine uygunluğu ve züht eksenli olmasa da tasavvufi eserlerde görülen edebî niteliğe sahip olması, onun diğer iki ahlak teorisine de yakınlığını göstermektedir. Ahlâk-ı Muhsinî, sistematik açısından değil ama içerik ve yazım yöntemi bakımından erdem ahlakı örneklerinden Ahlâk-ı Alâî ile önemli benzerlikler taşımaktadır. Manzum ve hikâyelere başvurma bunların başında gelmektedir. Dinî ahlak literatürünün özelliklerini taşıyan İhyâu Ulûmiddin ve Edebü’d-dünya ve’d-din gibi eserlere naslara başvurma açısından benzese de bu eser, metnin dinî bilgiler ile boğulmayıp şiir ve hikâyelerle akıcı hale getirilmesi itibarıyla onlardan ayrılmaktadır. Bu eser ahlaki erdem ve hasletleri 40 madde altında açıklamayı ve öğretmeyi amaçlamakla birlikte 32. baptan itibaren son dokuz madde yani cezalandırma, teyakkuz, feraset, sır saklama, fırsatı ganimet bilme, hukuka riayet, iyilerle dostluk, kötülerin defi, görevlilerin terbiye ve adabı bölümleri erdem ahlakındaki erdemler şemasına uymaz; daha çok yöneticiler için gerekli özellikler olarak konumlanmaktadır. Siyasi erdemler olarak niteleyebileceğimiz bu özellikler, eserin siyasetnameyi andıran yönünü de güçlendirmektedir. Kâşifî, cezalandırma, feraset, hukuka riayet ve kötülerin defi bölümlerini bağımsız dinî, tasavvufî ve felsefî ahlak türü örneklerinde görülmeyen özgünlük ve genişlikte işlemiştir. Görevlilerin terbiye ve adabı bölümü, diğer eserlerdeki siyasetü’l-medine (devlet yönetimi) bölümüne büyük ölçüde karşılık gelse de her görev türüne özgü edep ve kuralları özel olarak incelemesiyle onlardan temayüz etmektedir. Bütün bunlardan hareketle, eserin ahlak felsefesi ortaya koymaktan ziyade ahlak eğitimine materyal sağlama amacına daha uygun düştüğünü söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler:

Ahlak Felsefesi, Ahlâk-ı Muhsinî, Erdemler, Ahlak Eğitimi, Siyasetname

THE IMPORTANCE OF AHLÂQ-I MUHSINĪ IN TERMS OF ISLAMIC MORAL THOUGHT

In this study, we investigated the importance of Ahlâq-i Muhsinī in terms of Islamic moral thought. The realization of this aim depends on determining the place of Ahlâq-i Muhsinī in Islamic moral literature, revealing the systematic of the work and determining its original aspects. For this reason, we have structured the study under three subtitles. We classified the moral theories which are generally accepted in Islamic moral thought and questioned that for which of these theories Ahlâq-i Muhsinī is an example. It’s seen that that the work is neither an example of religious morality which is depending on nass, nor Sufistic morality, nor virtue ethics but it bears traces of different degrees from all three. We found that the elements of religious morality were more dominant than the other two. However, the suitability of the terminology in the work to the terminology of virtue ethics and its literary quality, which is seen in Sufi works, even if it is not ascetic, shows its closeness to the other two moral theories. Ahlâq-i Muhsinī has important similarities with Ahlâq-i Alai, one of the works of moral virtue examples, not in terms of systematic but content and writing method. Using the verse and stories is one of these similarities. Although it resembles works such as Ihyâ’ ‘ulûm al-dîn and Aadab al-Dunya w'al-Din, which have the characteristics of religious ethics literature, in terms of referring to nass, this work differs from them by not giving too much religious information, rather the text is made fluent with poems and stories. The book aims to explain and teach moral virtues and traits under 40 matters. It is possible to classify the virtues discussed in Ahlâq-i Muhsinī under three titles. The first is the virtues involved in relations with God. These are worship, sincerity, prayer, gratitude/ halleluiah, consent and submission. The second is the virtues that must be found in every individual, in general. These are patience, chastity, modesty, high degree of politeness, determination, effort and vim, persistence, justice, forgiveness, grace, good disposition and kindness, compassion and mercy, goodness and favour, generosity and benevolence, humility and respect, trust and faith, pledge, loyalty, righteousness, deliberateness (taanni) and deliberation (taammul), bravery, jealousy, observance of the law, friendship with the good. The third is political virtues. These are fulfill the needs, consultation and precaution, foresight and farsightedness, punishment, vigilance and awareness, discernment, keeping secrets, looting opportunity, exorcism of the wicked, decency and manners of the officials. Although the work was devoted to virtues and trait, it examined some disgrace especially under the title "Elimination of Evil" such as lies, backbiting, gossip, teasing, grudge, envy and stinginess.

Keywords:

Ethics, Ahlâq-i Muhsinī, virtues, moral education, political treatise,

PDF

___

Algar, Hamid ve Ali Alparslan. “Hüseyin Baykara”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. 18: 530-532.
Altınpay, Hüseyin. Hocazâde Abdülaziz Efendi Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi Fatih Ktp. 3467 (1A-60B). Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2008.
Avçin, Mehmet. “Bir Siyasetnâme Olarak Ahlâk-ı Muhsinî”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7, no. 2 (2012): 145-160.
Birışık, Abdulhamit. “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâhib-i Aliyye’si”. İslami Araştırmalar Dergisi 17, no. 1 (2004).
Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
Cevahir, İdris. “Modern Ahlâk Çalışmalarındaki Ahlâk Tasniflerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. İslam Ahlak Literatürü: Ekoller ve Problemler. Edt. Ömer Türker – Kübra Bilgin. Ankara: Nobel Yayıcılık, 2015.
Demirkol, Murat. “Giriş”. Ahlâk-ı Muhsinî: Kâşifî’nin Ahlâk Kitabı (İnceleme-Çeviri-Tıpkıbasım) içinde, yazar: Hüseyin Vâiz-i Kâşifî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Demirkol, Murat. “İslam Ahlak Literatüründe Başlıca Perspektifler”. İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi içinde, ed. M. Selim Saruhan, 121-170. Ankara: Grafik Yayınları, 2013.
Demirkol, Murat. “Kınalızâde Ali Çelebi’nin Ahlâk Felsefesine Katkısı”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. Sakarya: 2017.
Demirkol, Murat. Nasireddin Tûsî’nin Ahlak Felsefesine Etkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
Devvânî, Celaleddin. Ahlâk-ı Celâlî. çev. Ejder Okumuş. Ankara, Fecr Yayınları, 2019.
Dilek, Muhammet. “Hocazâde Abdülaziz Efendi’nin Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi (Süleymaniye Ktp. Fatih Bl. No. 3467, vr.166a-277b)”. Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2014.
er-Râzî, Ebu Bekir. Ruh Sağlığı (et-Tıbbu’r-rûhânî). çev. Hüseyin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
Fahri, Macid. İslam Ahlâk Teorileri. çev. M. İskenderoğlu ve A. Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
Gazzâlî, Ebu Hamid. İhyâu Ulûmiddin, çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, ty. 3. cilt.
Gazzâlî, Ebu Hamid. İlahi Saadet Mîzânü’l-Amel. İstanbul, Hisar Yayınları: 2014.
Isfahânî, Rağıb. Erdemli Yol. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
İbn Hazm. Ahlâk ve Davranış Tarzları Nefislerdeki Ahlâkî Hastalıkların Tedavisi. çev. Mustafa Çağrıcı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
İbn Miskeveyh. Ahlâk Eğitimi (Tehzibü’l-Ahlâk). çev. A. Şener vd. Ankara: Büyüyen Ay Yayınları, 2017.
İmamoğlu, Ragıp. İyilerin Ahlâkı (Ahlaku’l-Muhsinîn). Doğuş Matbaası, 1965.
Karaismailoğlu, Adnan. “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 16-17. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
Kâşifî, Hüseyin Vaiz. Ahlâk-ı Muhsinî. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 2829 nüshası.
Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn. çev. Rüştü Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. sad. Murat Demirkol. Ankara: Fecr Yayınları, 2016.
Kindî, Yakub b. İshak. “Üzüntüyü Yenmenin Çareleri”. Kindî Felsefi Risaleler içinde. çev. Mahmut Kaya. Klasik Yayınları, İstanbul, 2013.
Koyuncu, Fatih. Enîsü’l-Ârifîn Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
Nizamülmülk. Siyasetnâme. çev. Nurettin Bayrutlugil. İstanbul, Dergâh Yayınları: 2017.
Oktay, Ayşe Sıdıka. Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı Alâî. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.
Özçelik, Kenan. “Âşık Çelebi Terceme-i Ravzatü’ş-Şüheda (İnceleme-Metin)”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2015.
Şahinoğlu. M. Nazif. “Ahlâk-ı Muhsinî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2: 17. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Tûsî, Nasiruddin. Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Anar Gafarov ve Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.