Yakup KARATAŞ

6911

I. Dünya Savaşı’nda Erzurum Vilayetinin Demografisine Dair Tespitler

Bu Savaşlar ve özellikle dünya savaşları toplumlar ve kurumlar üzerinde çok ciddi tahribat yapan süreçlerdir. Bilhassa I. Dünya Savaşı küresel ittifak sistemlerinin karşı karşıya geldiği ilk örneklerden olarak dünya tarihi açısından o zamana dek benzeri görülmemiş felaketlere yol açmıştır. Siyaset, demografi, şehirleşme ve iskân gibi pek çok alanda bir dönüm noktası olarak ele alınan bu büyük hadisenin demografik boyutunun büyüklüğünün, yaşanan göçler ve ölümlerle birlikte daha iyi anlaşılacağı açıktır. Bugüne dek yapılan pek çok nicel değerlendirme bu mevzuya ışık tutmuştur. Kaybın sayısal olarak tespit edilebilmesi için nüfusun ve göç vetiresinin rakamlarla ele alınması da bir zorunluluktur. İşgal ve istila durumlarında müstevli güçler işgal ettikleri bölgelerin nüfus ve tapu gibi kayıtlarını da ya imha etmiş ya da beraberlerinde ülkelerine götürmüşlerdir. Bu çalışmada arşiv belgelerinin ışığında, I. Dünya Savaşı sırasında Erzurum Vilayetinin nüfusu ile ilgili tespit ve mülahazalara yer verilecektir. Zira yüz yıl önce coğrafi olarak Doğu Anadolu’nun önemli bir kısmını teşkil eden Erzurum Vilayeti, ihtiva ettiği sancaklarıyla birlikte işgal ve istila edilmiş, ahali ve şehir ciddi kayıplar yaşamıştı. Bu vesile ile nüfus gibi -Ermeni iddiaları da göz önünde bulundurulduğunda- önemli bir tartışma sahasında ortaya konan belgelerle Erzurum’daki demografik hareketlilikler incelenecektir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi kapsamında bulunan Dâhiliye Nezareti’nin Sicill-i Nüfus, Şifre ve İdare-i Umumiye gibi fonlarından elde edilen verilerle Erzurum vilayeti ve bağlı sancakların savaş öncesi ve sonrasındaki demografik yapısı üzerinde durulacaktır. Netice itibariyle hem savaşın tahripkâr etkileri bir kez daha ortaya konmuş hem de Erzurum gibi özel bir bölgenin savaştan nasıl etkilendiği aydınlatılmış olacaktır.
Anahtar Kelimeler:

I. Dünya Savaşı, Erzurum Vilayeti, Nüfus ve Demografi, Arşiv Kayıtları

Determinations on Demography of Erzurum during the World War I

Wars and especially world wars are very destructive processes for societies and institutions. Exclusively World War I, as one of examples of global alliance systems had fought, caused widely calamities those haven’t seen before in world history. Magnitude of this important event which has accepted as a landmark in terms of policy, demography, urbanism and settlements, would be more clear with numericals of migrations and deceases. Lots of quantitative evaluations had enlighten this point till now. Handling the population and migration process is an obligation to determine the numerical of losses. During the occupations and invasions, the invaders had destroyed or carried the registers of population and deeds to their own countries near them. In this paper some determinations and evaluations took place under the light of archival records of population of Province of Erzurum during the World War I. Forasmuch the province was geographically the biggest part of Eastern Anatolia had missed lots of people and urban values under the invasion with its districts and the other subunits a hundred years ago. Hereby population movements in Erzurum will be analysed by the records on an important debate field just as “population” -if Armenian claims also be considered-. Demographic structure of Erzurum before and after the war will be handled by acquired data from the funds of Personal Records, Telegraph and Police Headquarters of Ministry of Internal Affairs of Ottoman Archive. As a result, destructive effects of the war to a specific place such as Erzurum will be illuminated. 
Keywords:

World War I, Province of Erzurum, Population and Demography, Archival Records,

PDF

___

  • Ahmad, F. (1985). İttihat ve Terakki’nin Dış Politikası, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (TCTA), İstanbul: İletişim Yayınları, C.2, ss. 298-301.
  • Aktar, A., ve Kırmızı, A. (2013). Diyarbekir 1915, Diyarbakır Tebliğleri (Diyarbakır ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı), İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları, ss. 289-323.
  • Altıntaş, A. (t.y.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Tehcir Kararı Alması ve Uygulaması, www.aku.edu.tr/aku/dosyayonetimi/ sosyalbilens/dergi/vii1/altintas.pdf s. 92. ET. 28.07.2015.
  • Arşiv belgeleriyle Ermeni faaliyetleri (2005). Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, C. 1-8.
  • Aydoğan, E. (2005). İttihat ve Terakki’nin doğu politikası (1908-1918), İstanbul: Ötüken Yayınları.
  • Balcı, R. (t.y.). Tarihin Sarıkamış duruşması, İstanbul: Tarih Düşünce Kitapları.
  • Ballı, E. (2015). Birinci dünya savaşı yıllarında Erzurumlu mültecilerin iskân ve iaşesi, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 857-897.
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye İdare-i Umumiye (DH. İ. UM). Dosya Numarası 89-1/Gömlek Numarası 1-3, 2018/12-70, 19-10/1-23, 20-18/12-78, 19-10/1-6, 11-6/9-67.
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, DH, Sicill-i Nüfus, Tahrirat (DH. SN. THR.), 2/28, 80/29, 82/33, 82/55. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 86/120, 92/54, 94/204, 95/191, 611/69, 522/67, 576/67, 601/61, 624/139, 507/118, 629/67, 649/48, 654/43, 587/140.
  • Bayur, Y. H. (1991). Türk İnkılabı Tarihi, Ankara: TTK Yayınları, Cilt III, Kısım III.
  • Beydilli, K. (2011). Tehcir, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 40, s. 319-323. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Çaycı, S. (2009). Uluslararası hukuk açısından Ermeni sorunu ve 1915 olayları, Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler, (Der. Ömer Engin Lütem), Ankara: Terazi Yayıncılık, ss. 189-198.
  • Çelik, H. (2008). Ermeni tehciri ve tehcirden sonra dönen Ermenilerin iskân sorunu, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), 7(16-17), 143-163.
  • Çiçek, K. (2005). Ermenilerin Zorunlu Göçü (1915-1917), Ankara: TTK Yayınları.
  • Demirel, M. (1996). Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), Ankara: Genelkurmay ATASE Yayınları, Demirel, M. (2008). Doğu Anadolu’da idari yapılanma (1877-78 Osmanlı-Rus savaşı’ndan sonra), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 37, Erzurum, ss. 247-258.
  • Halaçoğlu, Y. Ermenilerin Suriye’ye Nakli: Sürgün Mü, Soykırım Mı?, http://www.ttk.gov.tr/templates/resimler/ File/01.pdf, s. 14. ET. 02.08.2015.
  • Halaçoğlu, Y. (2014). Ermeni tehciri, İstanbul: BKY Yayıncılık. Haşimoğlu, M. (1959). Bakü İslam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli İslam Komitesi, Tarih Yolunda Erzurum, Erzurum, Yıl 1, Sayı 4, ss. 20. Karal, E. Z. (1999). Osmanlı tarihi, Ankara: TTK Yayınları, C. IX.
  • Karpat, K. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
  • Kaya, F., ve Karataş, Y. (2014). Bayezid (Ağrı) vilayetinin sıhhi ve içtimai coğrafyası, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(30), 158-180.
  • Krayblis, N. (2001). Rusya’nın şark siyaseti, (Yay. Haz. Mehmet Okur, Selçuk Ural), Erzurum: Aktif Yayınevi.
  • Kuran, E. (1992). Birinci dünya savaşı, DİA, C. 6, s. 196-200.
  • Kurat, A. N. (2014). Rusya tarihi-başlangıçtan 1917’ye kadar, Ankara: TTK Yayınları. Küçükuğurlu, M. (2008). Erzurum belediyesi tarihi 1, İstanbul: Dergâh Yayınları. McCarthy, J. (2012). Ölüm ve sürgün-Osmanlı Müslümanlarının etnik kıyımı (1821-1922), (Çev: Fatma Sarıkaya), Ankara: TTK Yayınları. Osmanlı belgelerinde Ermenilerin sevk ve iskânı (18781920). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2007.
  • Osmanlı imparatorluğu ve Türkiye’nin nüfusu 1500-1927 (2003). (Haz. Cem Behar), Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
  • Özger, Y. (2006). Erzurum valisi Mehmed Emin (Yurdakul) Bey’in Erzurum vilayetinin ihtiyaçları ve gelişmesine ait layihası, Atatürk Dergisi- Journal of Atatürk (Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü), 5(2), 115-149.
  • Sakin, O. (2014). Ermeni isyanı günlüğü 1915, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
  • Saray, M. (2005). Principles of Turkish administration and their impact on the lives of non-muslim peoples: the Armenians as a case study, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
  • Sertçelik, S. (2015). Rus ve Ermeni kaynakları ışığında ermeni sorunu (1915-1923 sömürge savaşı), Ankara: SRT Yayınları.
  • Som M. N. (2005). Tarihçe-i Erzurum, (Yay. Haz. Ahmet Fidan), İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
  • Sungur, M. (1999). XIX. yüzyılda Osmanlı devletinde nüfus ve nüfus sayımları, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C.4, ss. 558-566. Uçarol, R. (2000). Siyasi tarih (1789-1999), İstanbul: Filiz Kitabevi,
  • Umumi nüfus tahriri, (28 Teşrinievvel 1927- Muvakkat Rakamlar), Ankara: Başvekâlet Merkezî İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi Neşriyatı. Ünal, L. (2015). Birinci dünya harbinde Erzurum’un düşmesi sonrası meydana gelen gelişmeler ile bölgede cereyan eden muharebelerin değerlendirilmesi, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 417-454.
  • Yıldırım, H. (2014). Mütareke yıllarında Osmanlı topraklarında göçleri önlemeye yönelik çabalar, Akademik Bakış, 7(14), 71-96.
  • Yüksel, M. (2008). I. dünya savaşında Erzurum’un ilk işgal günleri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 37, 259-287.
Current Research in Social Sciences-Cover
  • Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
  • Başlangıç: 2015
  • Yayıncı: Aizonia Publishing
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

I. Dünya Savaşı’nda Erzurum Vilayetinin Demografisine Dair Tespitler

Yakup KARATAŞ

Ortaçağ Seyahatnamelerinde Trabzon-Erzurum Güzergâhı

Bayram Arif KÖSE

Metafor Kavramı Çerçevesinde Ayşe Kilimci’nin Hikâyelerinde Aşk Olgusu

Alpay GEZER

Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayatın ‘Garanti Belgesi’: 12 Temmuz Beyannamesi’nin Söylem Analizi

Atıl Cem ÇİÇEK