Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî Üzerinde İslam Felsefesinin Etkisi. Öz: İslam felsefesi ve Süryani düşüncesi arasındaki etkileşimin en önemli örnekleri II/VIII. ve VII/XIII. yüzyıllar arasında olmuştur. İlk dönemlerde Süryani düşünürler daha aktif iken özellikle XI. yüzyıldan sonra İslam felsefesinin güçlenmesi ile birlikte İslam felsefesi diğer düşünce birikimlerini etkisi altına alarak güçlenmiştir. Bu dönemden sonra Süryani düşüncesi büyük oranda İslam felsefesinin etkisi altına girmiştir. Müslüman olmayan unsurların arasında Süryani düşüncesi, diğer kültürlere nazaran daha fazla İslam felsefesinin etkisinde kalmışlardır. VII/XIII. yüzyılda Süryani düşüncesinin en önemli ismi olan Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrī (Bar ‘Ebroyo), İslam felsefesinin önemli düşünürlerini takip etmiş ve onların eserlerini Süryani düşüncesine uyarlamıştır. O felsefî düşüncenin nazarî meselelerinde İbn Sînâ ve Nasiru’d-Dîn Tûsî’nin etkisinde kalırken pratik ahlak konularında ve mistik yaşam felsefesinde Gazzâlî’nin etkisinde kalmıştır. Bu çalışmada onun adı geçen İslam düşünürleri ile yakınlığı ve düşünsel ilişkisi incelenecektir. Başka bir ifadeyle onun bu düşünürlerin hangi fikirleri ile ilgilendiği ve onlardan neler aldığı tartışılacaktır. Bu çalışma aynı zamanda, İslam felsefesinin etkisinin Müslüman olmayan kültürlerdeki yansımasının en önemli örneklerinden birini ele almakla önem arz etmektedir.Özet: Süryani düşüncesi ve İslam felsefesi ilişkisi ile ilgili akla en çok gelen şey, Süryanilerin İslam felsefesine olan katkılarıdır. Buna göre onlar Yunan düşüncesine ait eserleri Arapçaya çevirmek suretiyle İslam dünyasında felsefi ilimlerin gelişmesine ön ayak olmuşlardır. Yine bu bakış açısında göre Süryaniler İslam filozoflarının öğretmenleri olarak onlara felsefî ilimleri tanıtmışlardır. Bu bakış elbette sathi olmakla beraber aynı zamanda düşünce tarihi açısından fikri hareketlilikleri birden fazla faktörle açıklayamayan tek taraflı bir yaklaşımdır. Bu sebeple iki kültür arasında meydana gelen etkileşimin tarihsel seyri dikkate alınmadan ve bu şekilde değerlendirme yapmadan sonuca ulaşmak zordur. İslam felsefesi III/IX. ve IV/X. yüzyıllara kadar kuruluşunu ve gelişimini tamamlamış ve V/XI. yüzyılla birlikte diğer kültürleri etkileme ve yönlendirmeye başlamıştır. Bu dönüşümün ve gelişimin ilk etkilerini İslam kültürünün komşusu olan Müslüman olmayan kültürlerde görebiliriz. Bu çerçevede akla gelen ilk unsur, Süryanilerdir. İslam felsefesinin Hristiyan kültürü üzerindeki etkisi Avrupa’da VII/XIII. yüzyılla birlikte gelişen düşünce hareketlerinden önce Doğu’da Süryaniler üzerinde gerçekleşmiştir. Örneğin V/XI. yüzyılda Nusaybin’de Süryani metropolitler tarafından temsil edilen entelektüel muhitte bu etkiyi görebiliriz. Nusaybin metropoliti İliya’nın eserlerinde İslam felsefesi ile ilgili önemli değerlendirmelerde bulunduğu ve İslam felsefesinin önemli kavramlarını kendi eserine aldığı görülebilir. Bu durum, Ebü’l-Ferec’in yaşadığı XIII. Yüzyıla gelindiğinde daha net bir tablo olarak karşımıza çıkar. Öyle ki, Ebü’l-Ferec İslam felsefesi literatürü olmadan felsefî çalışmanın zorluğunu gösteren önemli bir örnektir. VII/XIII. yüzyıl, İslam felsefesinin en verimli dönemlerinden biridir. Bu dönemde başta İbn Sînâ olmak üzere İslam filozoflarının düşünceleri hem bir filozof ve kelamcıyı hem de İslam dünyasındaki Müslüman olmayan diğer unsurların önde gelen düşünürleri üzerinde etkili olmuştur. İbn Sînâ, Yunan felsefesinden miras olarak aldığı düşünceleri bir araya getiren Şîfâ adlı bir eser yazmış, bununla beraber o kendi özgün yaklaşımını bu malzeme ve epistemoloji üzerinden şekillendirmiştir. Öte yandan onun eserleri Müslüman filozoflar tarafından defalarca şerh edilmiş ve mütalaa edilmiştir. Fahreddîn Razi, Nasiru’d-Dîn Tûsî ve Sühreverdî gibi İslam filozof ve kelamcıları İbn Sînâ’nın doğrudan etkisi altında kalmış ve ayrıca Gazzâlî gibi düşünürler de İbn Sînâ felsefesini eleştirmek suretiyle farklı bakış açıları ortaya koymuşlardır. İslam felsefesinin etkileri sadece Müslüman düşünürler üzerinde değil diğer unsurlar üzerinde de görülmüştür. Bunun en önemli örneği Malatya metropoliti ve Süryani kilisesinde patrik ve metropolit arasındaki unvana karşılık gelen “mafiryan” unvanına sahip olan Ebü’l-Ferec’tir. Ebü’l-Ferec o dönemde birçok ilim merkezine yolculuk yapmış ve çağdaşları olan birçok İslam filozofu ile tanışarak dostluk kurmuştur. Örneğin Nasiru’d-Dîn Tûsî’nin başında bulunduğu Merağa rasathanesinde incelemelerde bulunması ve Merağa’da Tûsî’nin derslerine katılmış olması bu açıdan önemlidir. Ebü’l-Ferec, felsefî birikimini büyük oranda İslam filozoflarının etkisinde kalarak şekillendirmiş ve böylece o dönemde İslam felsefesine karşı zayıflamış olan Süryani düşüncesinin gücünü tekrar canlandırmak istemiştir. Bu çalışmanın ilk bölümünde, Ebü’l-Ferec’in İbn Sînâ ile düşünsel ilişkisi ele alınmıştır. O, felsefi birikimini Süryani literatürüne kazanmak için İbn Sînâ’nın Şîfâ adlı eserini örnek almıştır. Ebü’l-Ferec, İbn Sînâ gibi Hikmet’in Özü adlı eserinde felsefenin mantık, fizik, ahlak ve metafizik konularını ele almış ayrıca meseleleri ele alırken İbn Sînâ’nın felsefî kavramlarını kullanmıştır. Örneğin Hristiyan teolojisine ve özellikle teslis aykırı tarafları olsa da İbn Sînâ’nın “Vacibu’l-vücûd” kavramını kullanmış ve analiz etmiştir. Bu da İbn Sînâ’nın felsefî kavramlarına verdiği önemi ve felsefî ilgisini ortaya koyan bir örnektir. İkinci bölümde, Ebü’l-Ferec’in Nasiru’d-Dîn Tûsî ile ilişkisi ele alınmıştır. Ebü’l-Ferec Hikmet’in Özü eserinin mantık, fizik ve metafizik kısımlarında İbn Sînâ’nın eserine bağlı kalmış ancak pratik felsefe ile ilgili konularda Tûsî’yi örnek almıştır. Çünkü İbn Sînâ bu konuyu Şîfâ eserine almamıştır. Ayrıca ahlak felsefesi konusunda Tûsî, İslam felsefesi literatüründe daha en meşhur simalardan biri olduğu için bu alanda örnek alınmıştır. Üçüncü bölümde Ebü’l-Ferec’in Gazzâlî ile fikri yakınlığı analiz edilmiştir. Gazzâlî’nin hakikat arayışında kelam ve felsefe disiplinlerini eleştirip tasavvufu ön plana çıkarması Ebü’l-Ferec’i etkilemiştir. Kendi hakikat tecrübesini anlattığı Güvercin Kitabı adlı eserinde, Gazzâlî’nin el-Munkiz eserindeki tecrübesinden çokça yararlanmış ve bunu Süryani düşüncesine uyarlamıştır. Ebü’l-Ferec ayrıca ahlak felsefesi ile ilgili yazdığı İtikon adlı eserinde Gazzâlî’nin İhyâ’u ‘Ulûmi’d-Dîn eserini örnek almış, konu ve bölüm başlıklarını bu esere göre oluşturmuştur. Gazzâlî’nin meseleleri ele alırken takip ettiği yöntemi de benimseyen Ebü’l-Ferec, Gazzâlî’nin İslamî kaynaklarını ve referanslarını Hristiyan kaynak ve referanslarla değiştirmiştir. Öyle görünüyor ki, Ebü’l-Ferec Süryani düşüncesini yeniden dirilmenin yolunu İslam felsefesinin epistemolojisi ve İslam filozoflarının eserleri ile mümkün görmektedir. O yüzden felsefeden astronomiye, ahlaktan hukuka, fizikten metafiziğe birçok alanda İslam filozoflarının eserlerini örnek olarak almıştır. O bunu yaparken bir taklitçi ya da sadece toplayıcı pasif bir aktör olarak değil, genellikle uyarlayıcı ve yeniden inşacı bir tarzda hareket etmiştir. Nitekim Ebü’l-Ferec’in çağına uygun düşen bu metot “tahkik” olarak adlandırılır ve dönemin birçok filozofu tarafından da uygulanmıştır. Ebü’l-Ferec’in İbn Sînâ, Gazzâlî ve Tûsî gibi filozofların eserlerini dikkatle ele aldığı ve onları Süryani düşüncesine nasıl uyarladığı bu çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Öte yandan Süryani düşüncesinin Ebü’l-Ferec üzerinden nasıl yeniden toparlanma içine girdiği de makale boyunca ele alındı. 

Abstract: The most important instances of the interaction between İslamic philosophy and Syriac thought can be seen between the 2/7th and 7/13th centuries. In the early periods, Syriac thinkers were more active but then, especially after the 5/11th century in which Islamic philosophy became stronger, Islamic philosophy influenced other philosophical traditions. After this period, Syriac thought came under the influence of Islamic philosophy. Syriac thought was rather influenced by Islamic philosophy than other cultures. In the 7/13th century, the most important figure of Syriac thought, Abu’l-Faraj Ibn al-Ibrī (Bar Hebraeus), followed Islamic philosophers and he adapted their works to Syriac thought. He was influenced by Avicenna and Nasir al-Dīn al-Tūsī on theoretical matters of philosophical thought on the one hand, and on the other hand he was influenced by Ghazzālī on practical matters of ethics and philosophy of mystical life. In this study, Abu’l-Faraj’s intellectual closeness and debt to the above-mentioned thinkers will be examined. In other words, this study will examine which particular ideas from these thinkers he was interested in and what he took from them. In addition, this study bears importance for dealing with one of the most important examples of the reflection of Islamic philosophy in non-Muslim cultures. Summary: The first thing that comes to mind concerning the relationship between Islamic philosophy and Syriac thought is the contributions of Syriac thinkers to Islamic philosophy. According to this, they were initiators of the development of philosophical sciences in the Muslim world with their translations of Greek works to Arabic. Additionally, they acted as teachers to Islamic philosophers while introducing philosophical sciences. This view is not only a shallow one, but is also only a unilateral approach which cannot explain intellectual movements in the history of thought which needs to be done by resorting to more than one factor. Therefore, it is so difficult to reach a satisfactory interpretation without considering the historical process of the reaction between the two cultures. Islamic philosophy completed its formative stage and early development until the 3rd/9th and 4th/10th centuries.  Starting with the 5th/11th century it started to effect and direct other cultures. We can see the first effects of this transformation and development on the non-Muslim neighbours of Islamic culture. In this context, the first example that comes to mind is the Syriac-speaking Christian communities. The effect of Islamic philosophy on Christian culture was first witnessed over the Syriac-community in the East before the intellectual movements that emerged in Europe in the 7th/13th century. For example, we can see this effect in the intellectual circles which were represented by the East Syrian metropolitan bishops of Nisibis in the 5th/11th century. It can be seen in Eliya of Nisibis’ work that he had produced important evaluations of Islamic philosophy and received important concepts of Islamic philosophy into his studies.  This case becomes more clearly visible in the case of the works of Abu’l-Faraj in the 7th/13th century. To such an extent that, Abu’l-Faraj serves as an important and telling example which shows the near impossibility of philosophical study without resorting to the literature of Islamic philosophy. The 13th century was one of the most productive periods in terms of Islamic philosophy. In this period, the thought of Islamic philosophers, especially that of Avicenna, was effective on many philosophers and theologians and also on non-Muslim thinkers of other cultures. Avicenna wrote a work titled Al-Shifā in which he collected thought inherited from Greek philosophy, but which also formed his individual approach on this material and epistemology. On the other hand, many Muslim philosophers wrote commentaries and explanations on his works. Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Nasir al-Dīn al-Tūsī and Suhrawardī were directly influenced by him and Al-Ghazzālī revealed different perspectives by giving his philosophy unfavourable reviews. The effects of Islamic philosophy can be seen not only on Muslim thinkers but also on representatives of non-Muslim cultures. The most important example of this was Abu’l-Faraj who was the metropolitan bishop of Malatya and was also the “maphrian” (Arabic, mafiryan) -a degree between the patriarch and the metropolitan. Abu’l-Faraj travelled to many centres of learning where he met many Islamic philosophers and made friends with them. For example, his conducting researches in Marāgha where Nasir al-Dīn al-Tūsī was the head of the observatory and his attending al-Tūsī’s lessons are noteworthy in this respect. Abu’l-Faraj formed his philosophical thoughts under the influence of Muslim philosophers and aimed to revive Syriac thought that was weakened with regard to Islamic philosophy.  In the first chapter of this paper, Abu’l-Faraj’s interest in Avicenna is examined. Abu’l-Faraj took Avicenna’s Al-Shifā as a model to reveal his philosophical opinions. He examined logic, physics, ethics and metaphysics in his The Cream of Wisdom like Avicenna and, additionally, while examining these matters, he used philosophical concepts of Avicenna. For example, he used Avicenna’s concept of “the necessary existence” and analysed it although it was contrary to Christian theology and especially the idea of trinity. This example shows that he attached importance to Avicenna’s philosophical concepts and his philosophical interests. In the second chapter of this paper, Abu’l-Faraj’s interest in Nasir al-Dīn al-Tūsī is examined. He followed Avicenna on logic, physics and metaphysics in The Cream of Wisdom while he took Nasir al-Dīn al-Tūsī as a model on practical philosophy because Avicenna did not include practical philosophy in Al-Shifā. Furthermore, al-Tūsī was taken as a model because he was one of the most famous figures of practical philosophy in Islamic philosophy. In the third chapter of this paper, Abu’l-Faraj’s interest in Al-Ghazzālī is examined. Al-Ghazzālī’s critique of philosophy and theology and then his preference for Tasawuf made some influence on Abu’l-Faraj. In his The Book of Dove which is about his individual research for the truth, he benefited from the experience of Al-Ghazzālī’s Al-Munqiz and adapted it for Syriac thought. Additionally, in his work on ethics, the Itiqon, he took Al-Ghazzālī’s Ihyā' al-'ulūm al-dīn as a model and created its titles of chapters and matters according to Ihyā'. Also, when examining these matters, he adopted the method of Al-Ghazzālī but converted his Islamic sources and references to Christian sources and references. It seems that for Abu’l-Faraj a revival of Syriac thought is to be conducted through the epistemology of Islamic philosophy and Islamic philosophers’ works. Therefore, he took Islamic philosophers’ works as a model for many subjects including philosophy, astronomy, ethics, law, physics and metaphysics. But he was not a passive actor, that is, an imitator and collector, but, on the contrary, he acted as an adapter in a reconstructive style while examining these sciences. As a matter of fact, in Abu’l-Faraj’s day, this method was called “tahqiq” and was practiced by many philosophers. The main topic of this study is Abu’l-Faraj’s careful examination of Avicenna, Nasir al-Dīn al-Tūsī and Al-Ghazzālī and how it is transferred to Syriac thought. In addition to this, the paper also deals with how Syriac thought was recovered through the works of Abu’l-Faraj.