20095

Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri

Mâtürîdîlik bir Osmanlı kimliğidir ve bu kimlik zannedildiği gibi son dönemle de sınırlı değildir; bütün bir Osmanlı tarihi boyunca biçimsel olarak varlığını korumuştur. Bununla birlikte Mâtürîdîliğin ilişkilendirildiği veya konumlandırıldığı bağlam zaman içerisinde farklılaşmıştır. Eklektik düşünme biçiminin hâkim olduğu ilk dönemde Mâtürîdîlik, ağırlıklı olarak zahid kimliği belirgin fakihlerde kısmen de Yesevîliğin uzantısı mahiyetindeki tasavvufî eğilimlerde itikādî bir muhtevada görünür haldedir. Mâtürîdîlik, felsefî kelamın hâkim olduğu Sultan II. Mehmed ve sonrası süreçte nispeten edilgen konumdadır ve Eş‘arîliğe karşı bir mevzi arayışındadır. II. Mehmed’le birlikte başlayan ve bilginin küresel dolaşımına entegre olma çabası ihtiva eden Razici yeni ilim paradigması Mâtürîdîliğin görünürlüğünü belli ölçüde engellemiştir. Maturidilik bu süreçte Sultan II. Mehmed tarafından bizzat himaye edilen mukaddimât-ı erbaa tartışmalarında kayda değer ölçüde karşılık bulmuştur. Felsefi-kelam çizgisi, tam meyvelerini verme aşamasındayken Safevîlerle yaşanan mücadele nedeniyle sekteye uğramıştır. Bu mücadelenin aynı zamanda Şiîlikle de bir mücadeleye dönüşmesi (ya da dönüştürülmesi) Osmanlı dinî düşüncesinde bir daralmayı beraberinde getirmiştir. Böyle bir bağlamda bir reddiye mantığı üzerinden Râfızîlik üst başlığı altında Şiîliğe ve tüm varyantlarına hücum edilmiştir. Fakat bu reddiyeci tutum Safevîlere fırlatılan bir bumerang işlevi görmüş, zamanla geri gelmiş ve Osmanlı’nın Erdebil Tekkesi’nin Şiîleşmeden önceki çizgisine yakın duran kendi sufilerini vurmuştur. Hanefî fetva literatürü bu reddiyelerde yoğun olarak kullanılmıştır. Bu ise önce Hanefi ardından da Maturidi kimliği ön plana çıkarmıştır. Osmanlı döneminde Mâtürîdîlik vurgusu ve bunu besleyen siyasî ve fikrî unsurlar tahlil edilecektir.

Projections of Māturīdite-Ḥanafite Identity on the Ottomans

Māturīdism is an Ottoman identity and this identity was not limited, as is commonly believed, to the last period of the Empire. It maintained its formal existence throughout the Ottoman history. Nevertheless, the context in which the Māturīdism was located or with which it was associated changed in the course of time. In the early period when the eclectic way of thinking was dominant, Māturīdism as a creed was apparent mainly in the jurists whose ascetic identity was prominent and partly in the mystical currents that were essentially continuations of Yasawiyya. At this point, the Bukhara-centered Ḥanafī legal literature played a distinctive role. At the time of Meḥmed II and in the following period during which the philosophical kalām dominated the scene, the Māturīdism was relatively passive and was in search of a position against the Ash‘arism. The new Rāzian paradigm of thought that began to be felt strongly in the Ottoman lands with Meḥmed II as an attempt of integration into the global circulation of knowledge prevented to a certain extent the visibility of Māturīdism. However, even in this period, Māturīdism was remarkably reflected in the muqaddimāt-i arba‘a literature which was directly sponsored by Meḥmed II. The tradition of philosophical kalām in the Ottoman scholarship, just when it was about to yield significant results, was interrupted due to the struggle against the Ṣafawids. Transformation of this political tension, at the same time, into a fight against Shiism also brought about a constriction in the religious thought of the Ottomans. Shiism and its all other variants were bitterly attacked under the main heading of Rāfiḍa. Unfortunately such a refutational approach proved a boomerang and returned in time striking the Ottoman Ṣūfīs who stood near the line of the Ardabil Shrine before its Shiitization. Ḥanafī fatwā literature was used extensively in the refutation texts against Ṣafawids. This brought to the fore at first the Ḥanafite and then the Māturīdite identity. This paper attempts to analyze this changing emphasis on Māturīdism in the Ottoman period and the political and intellectual factors that supported and nourished it. It can be argued that the debates around Ash‘arism and Māturīdism in the Ottoman period and the resulting meant more than attempts of the members of the two sides to understand each other and that Māturīdism, particularly from the 16th century onwards, was gradually brought fore as the identity of Ottomans. In fact, this identity was not limited, as is commonly believed, to the last period of the Empire; it maintained, in form, its existence throughout the Ottoman history. Nevertheless, the context in which the Māturīdism was located or with which it was associated changed in the course of time. In the early period when the eclectic way of thinking was dominant, Māturīdism as a creed was apparent mainly in the jurists whose ascetic identity was prominent and partly in the mystical currents that were essentially continuations of Yasawiyya. At this point, the Bukhara-centered Ḥanafī legal literature played a distinctive role. At the time of Meḥmed II and in the following period during which the philosophical kalām dominated the scene, the Māturīdism was relatively passive and was in search of a position against the Ash‘arism. In this period, Ottoman scholars still embraced the Māturīdī-Ḥanafī line in their theological views. Ḫiḍir Beg’s al-Qaṣīda al-Nūniyya, and al-Khayālī’s commentary upon it, and the commentary written by Aḥmad b. Oġuz Dānishmand al-Aḳshahrī on al-I‘timād of Abū al-Barakāt al-Nasafī were the most noticeable Māturīdite texts from that time. Besides, al-Khayālī’s supercommentary (ḥāshiya) upon the commentary of al-Taftāzānī written on al-‘Aqā’id of Najm al-Dīn ‘Umar al-Nasafī was also of central importance. However, the new Rāzian paradigm of thought that began to be felt strongly in the Ottoman lands with Meḥmed II as an attempt of integration into the global circulation of knowledge prevented to a certain extent the visibility of Māturīdism. But, this should not be taken to mean that Māturīdism lost its ground of existence. That the Ash‘arite works produced in this new paradigm were transferred to and fully integrated in the madrasa curriculum was not because they were Ash‘arite texts but because they were the most original and highest achievements of the philosophical theology. These texts that aimed at combining all fields of knowledge on a single platform, despite the Ash‘arism they included, constituted the peak of the Islamic thought of the time. In the preference of these texts, the fact that the Māturīdī tradition generally stood, in course of time, distant to the philosophy and chose to continue the kalām in the classical line also played a role. Māturīdī theologians Muḥammad b. Ashraf al-Samarqandī, partly, but Ṣadr al-Sharī‘a al-Maḥbūbī, to a greater extent, were notable exceptions to this general Māturīdī tendency. These figures were theologically Māturīdite, but their framework of producing discourse was the combination of philosophy and kalām as with their Ash‘arī counterparts. Therefore, Ṣadr al-Sharī‘a’s criticism of Fakhr al-Dīn al-Rāzī, and through him, of against the Ash‘arism in the context of muqaddimāt arba‘a was wholeheartedly supported by the Ottoman ulama. Even it was Meḥmed II who sponsored the debates regarding muqaddimāt arba‘a. The works written by such scholars as Muṣliḥ al-Dīn al-Kastallī, al-Ṣamṣūnī, ‘Alā’ al-Dīn al-‘Arabī, Mollā ‘Arab al-Anṭākī, Khaṭībzāde, Sa‘dī Chalabī during his and his son Bāyazid II’s reigns were the supercommentaries written upon the related chapter of al-Talwīḥ, al-Taftāzānī’s commentary on Ṣadr al-Sharī‘a’s al-Tawḍīḥ where the former responded to the criticism of the latter from an Ash‘arī point of view. The Ottoman ulama, in their workswere forced to choose between the two scholars and they mostly supported Ṣadr al-Sharī‘a and Māturīdism. The tradition of philosophical kalām in the Ottoman scholarship, just when it was about to yield significant results, was interrupted due to the struggle against the Ṣafawids. Transformation of this political tension, at the same time, into a fight against Shiism also brought about a constriction in the religious thought of the Ottomans. The reflex of of identifying oneself through ‘the other’ made, to a certain extent, the theological and philosophical debates regarding faith meaningless, and gradually gave the Ottoman Sunnism a doctrinal and political tone. In such a context, the Ottomans’ paradigm of producing thought in line with the philosophical kalām began to lose its function, and, the focus of scholarhsip shifted; Shiism with its all variants were began to be bitterly attacked under the main heading of Rāfiḍa. When the refutation texts composed from the reign of Bāyazid II onward to criticize the Ṣafawids are chronologically analyzed, it is seen that the contents of the texts evolved from criticism of Rāfiḍa to criticism of Sūfism. Ḥanafī fatwā literature was used extensively in these refutations. So the fatwās issued against Rāfiḍa and Ṣūfīs in malāmatī line in earlier centuries in different contexts for different reasons were employed to criticize the new opponents. This caused two important results: First, such an approach proved a boomerang and returned in time striking the Ottoman Ṣūfīs who stood near the line of the Ardabil Shrine before its Shiitization. Ḫalwatīs, Bayrāmīs, Gulshanīs, Baktāshīs and Mawlawīs were the sufi groups influenced by this situation in varying degrees. Second, Sunnism was exposed to the narrowization and centered around the fiqh, particularly Ḥanafī fiqh, in the context of Ḳāḍīzādelīs who were the main adversaries of above mentioned groups. The culture of catechism (‘ilm-i ḥāl) that came to the fore through the efforts of Ḳāḍīzādelīs was a crystallization and was mainly fuelled from this tension. Such a crystallization led the Ṣūfīs, the opponents of Ḳāḍīzādelīs, to a higher level of discourse deemphasizing the Ḥanafī aspect: They underscored the discourse of Ahl al-Sunna and four madhhabs, and mostly turned towards the Shāfiʿī and Ash‘arī traditions to look for support fortheir views. This process during which the emphasis of sharī‘a and tradition began to come to the fore once again paved the way for the zuhd and fiqh-centered religious thought that was maintained from the time of the Seljukids in Anatolia and was influential until Meḥmed II’ reign. Therefore in the Ottomans, particularly starting with the reign of Suleymān I, an intensive emphasis on Abū Ḥanīfa was witnessed. Abū Ḥanīfa was at the very center of the debates revolving around zuhd and fiqh which came about in the same period and in which the sharī‘a sensitivity was a determining factor. Al-Māturīdī, whose name was overshadowed for a long time by the name of Abū Ḥanīfa, but who became prominent in the tradition with Abū al-Mu‘īn al-Nasafī, had to transfer his gains for a period of time to Abū Ḥanīfa. Emphasis on Abū Ḥanīfa looks like a rope that when pulled, all the tradition comes with it. When the topics began to be discussed in a manner that would also include the theological context, the contribution of the works ascribed to Abū Ḥanīfa, namely al-Fiqh al-Akbar, al-Waṣiyya and al-‘Ālim wa al-Muta‘allim to the discussions would be limited. For this reason, the need to refer to al-Māturīdī or to the theological formation bearing his name was inevitable. So, the literature on the points of disagreements between the Ash‘arism and the Māturīdism developed both vertically and horizontally in the 18th century and, corollary to that, the debates of free will as a corolloary to that, once again brought Māturīdism to the fore.

Keywords:

Ottomans, Ash‘arism, Māturīdism, Ḳāḍīzādelīs, Naqshbandiyya, al-Firqa al-Nājiya al-Irāda al-Juz’iyya,

PDF

___

Akçay, Mustafa. "Hz. Peygamber'in Anne-Babasının (Ebeveyn--i Resül) Dînî Konumuna Dair Ebü Hanîfe'ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar". Sa-- karya üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009): 1-27.
el--Akhisârî, Hasan Kâfî. Ezhârü'r--ravdât ji şerhi ravdati'l--cennüt. Halet Efendi, 820: 144-210. Süleymaniye Ktp.
Akpınar, Cemil. "Dâvüd--i Karsi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 9: 29- 32. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Algar, Hamid. "İmâm--ı Rabbânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 22: 194-199. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Ali el--Kârî, Nürüddîn el--Herevî. Teşyî'üfakahü'i'l--Hanefiyye li teşnî'i's--süfehü'i'ş--Şafi-- iyye. Hacı Hüsnü Paşa, 251: 237-238. Süleymaniye Ktp.
Ali el--Kârî, Nürüddîn el--Herevî. Şerhü'l--fıkhi'l--ekber. Delhi: Matbaa--i Müctebai, 1890.
el--Amidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. Ebkürü'l--efkürfi üşüli'd--din. nşr. Ahmed Muhammed el--Mehdî. Kahire: Darü'l--Kütüb ve'l--Vesaiki'l-Kavmiyye, 2002.
Anonim. lAkâ'idü fıraki'n--nâciye el--Eşa'ira. A.Tekelioğlu, 852: 46--47. Süleymaniye Kütüphanesi.
Anonim. Risâlefî beyünifırkati'n--naciye. Manisa Yazma Eser Ktp. 8249: 133a--137a.
Anonim. Risâle fî beyüni'lfirkati'n--nâciye, Burdur 11 Halk Ktp, 1345: 150b-152a. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi.
Anonim. Şerhu hadîsi setefterikü ümmeti lala ismi ve seb'înefirka. Konya İl Halk, 1866: 1b--3a. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi. Anonim. Tercüme--i Fıkh--ı Ekber. Nuruosmaniye, 2189: 1--22.
el--Antalyavî, Ali Halîfe. Fıkh--ı Ekber tercümesi. Carullah, 2098: 223--242. Süleyma niye Kütüphanesi.
Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese Programları, İcazetnameler, Islahat Hareketleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
el--Aynî, Bedrüddîn Mahmüd. Minhatü's--sülük ji şerhi tühfeti'l--mülük. Mehmed Asım Bey, 82: 1--56. Köprülü Kütüphanesi.
Azîz Mahmüd Hüdâyî. Risâlefi ahvâli'n--nebı'. Şehid Ali Paşa, 1451: 291--293. Süley maniye Kütüphanesi.
Bayrakdar, Mehmet. "Davudu'l--Kayseri ve Osmanlı İlim Geleneğinin Teşekkülü". Osmanlı: Düşünce içinde. Ed. Güler Eren. c. 7: 57--65. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Bedir, Murteza ve Ferhat Koca. "Pezdevî, Ebu'l--Usr". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 34: 264-266. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X--XIH. Yüzyıl Orta Asya Hanefi Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
Beyazîzâde Ahmed Efendi. İşaratü'l--merâm min 'ibürâti'l--İma'm. nşr. Y. Abdürrez-- zak. Kahire: Mustafa el--Babi el-Halebi, 1949.
Beyazîzâde Ahmed Efendi. Mecmü'afi'l--mesü'ili'l--müntebabe. Esad Efendi, 1281, Sü-- leymaniye Kütüphanesi.
Bilge, Musfafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-- kültesi Yayınları, 1984.
Birgivî Mehmed Efendi. Mihakkü'ş--şüfiyye. İstanbul: Mektebetu Dersaadet, 1988.
Birgivî Mehmed Efendi. et--Tarîkatü'l--Muhammediyye. Bombay: Şerefüddin el-Kü-- tübî Ve Evlâdihî, t.y.
Bulut, H. İbrâhîm. "Osmanlı--Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazade Örneği". Dini Araştırmalar 7, sy. 21 (2005): 179--196.
Câmî, Molla Abdurrahman. Nefehatü'l--Üns: Evliya Menkıbeleri, trc. ve şerh. Lamii Çelebi, haz. S. Uludağ-Mustafa Kara. lstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
Câmî, Molla Abdurrahman. İrşddiyye. Reşid Efendi, 342: 1-62. Süleymaniye Kütüp-- hanesi.
Cenâbî Mustafâ Efendi, el--Hâfilü'l--vasît ve'l--laylemüz--zâhirü'l--muhît. Hamidiye, 896. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Çorümî, Ebü Muhammed Ömer. el--Urvetü'l--münciye fi'l--fırkati'n--nâciye. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1056.
ed-Dâmegânî, İftihâruddîn Muhammed b. Hinduşâh. el--Kava/idü'ş--şemsiyye fî şerhi'l--'akd'idi'l--'Adudiyye. Ayasofya, 2307: 1--36. Süleymaniye Kütüpha-- nesi.
Danişmend, İsmail Hami. Türklük Meseleleri. İstanbul: İstanbul Kitabevi, 1966.
Dâvüd-i Karsî. Ma İlümüt. Denizli, 88: 1-43. Süleymaniye Kütüphanesi.
Dâvüd--i Karsî. Risâlefî beyâni mes 'eleti'l--iradeti 'l--cüz'iyye. Hacı Selim Ağa, 1273: 54- 72. Hacı Selim Ağa.
Demir, Abdullah. "Mâtürîdî Alimi Ebü İshâk Zâhid es--Saffâr'ın Kelâm Müdâfaası Mâturîdî Theologian Abü lshâq al--Zâhid al-Saffâr's Vindication of the Kalâm". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi Cumhuriyet Theology journal 20, sy. (Haziran 2016): 445-502.
Demirci, Osman. Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, Bursa, Edirne, İstan bul). Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, 2012.
ed--Devvânî, Celâlüddîn Muhammed b. Esad. Celâl: Şerhu'l--'al,_____ü'idi'l--'Adudiyye. ls-- tanbul: Matbaa-i el--Hâc Muharrem Efendi el--Bosnevi, 1290.
Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislam Ebussuüd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. lstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
Elmalı, Hüseyin. "Râzî, Muhammed b. Ebi Bekr". Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-- siklopedisi. C. 34: 487-488. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Ercilasun, Ahmet Bican. "Divanü Lügâti't-Türk'ü Koruyan Aile". Makaleler içinde, haz. Ekrem Arıkoğlu, 151--162. Ankara: Akçağ Yayınları., 2007.
Eren, Muhammet Emin. "Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri'. Dok-- tora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014.
el--Erzurümî, Hüseyin Paşa. el--Münciye lani'l--bata'i'l--Uaki/ beynen--naciye ve gayri naciye. Reşid Efendi, 1043: 18--41. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Erzurümî, Kadızâde Muhammed Arif. Mümeyyizetü mezhebi'l--Matüridiyye 'ani'l-- meğâhibi'l--g'ayriyye. Yazma Bağışlar, 1287: 1--11. Süleymaniye Kütüphanesi.
Esîrîzâde Abdülbâki Efendi. er--Risaletü'l--hakimiyye fi'l--iradeti'l--cüz'iyye. Kasta-- monu Yazma Eser Kütüphanesi, 355: 37--67.
Esîrîzâde Abdülbâki Efendi. Zeylü'r--risâleti'l--hâkimiyye fi'l--irâdeti'l--Cüz'iyye. Hacı Mahmud, 1371: 32--96. Süleymaniye Kütüphanesi.
Fığlalı, Ethem Ruhi. "İbn Sadru'd-Din eş-Şirvânî ve ltikâdî Mezhepler Hakkındaki Türkçe Risâlesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981): 249-- 276.
el--Gelenbevî, İsmâîl b. Mustafâ. Hâşiye 'ala şerhi'l--Celal. Dersaâdet: Şirket-i Hayriye-- Sahafiye, 1307.
el--Gilânî, Muhammed b. Hüseyn es--Sâdıki. Hüşiye İalâ envüri't--tenzı'l. Nuruosma niye, 526: 1-242.
Gömbeyaz, Kadir. "İtikadî Fırka Tasnifçiliğinde Amidî'nin Yeri". Uluslararası Sey-- füddîn Amid? Sempozyumu Bildirileri içinde, ed. A. Erkol-A. Adak--İ. Bor, 293-- 296. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
Gömbeyaz, Kadir. "İslam Literatüründe İtikadi Fırka Tasnijleri". Doktora Tezi. Ulu-- dağ Üniversitesi, 2015.
el--Gümülcinevî, es--Seyyid Muhammed. Risale ji bahsi 'l--iradeti 'l--cüz'iyye. Esad Efendi, 1180: 1--11. Süleymaniye Kütüphanesi.
Günay, Hacı Mehmet. "Semerkandi, Alâeddîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-- lopedisi. c. 36: 470--471. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet--Tekke Münasebetleri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
el--Hâdimî, Ebü Saîd Muhammed. Risalefi mahiyyeti't--tarika. Esad Efendi, 3543: 53- 55. Süleymaniye Kütüphanesi.
Hafîdü't--Teftâzânî, Seyfüddîn Ahmed. Haşiye 'ala şerhi'l--laka'id. Carullah, 1195: 1- 84. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. Risalefi şerefi'l--kareşı' nebiyyina. Yazma Bağışlar, 2061: 73-75. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. er--Rahş ve'l--vaks li--müstehilli'r--rakş: hükmü'l haddafi'l--İslâm. nşr. HS. Süveydân. Dımaşk: Dârü'l--Beşâir, 2002.
el--Halebî, Muhammed b. Ömer. Tercüme--i menakıbü'l--İmami'l--A'zam Ebü Hanîfe li'l-- Kerderi. Nuruosmaniye Kütüphanesi, 2615: 1--178.
el--Halebî, İbrâhîm b. Müsâ. Dürretü'ş--şaltan ve dirretü'ş--şeytan, Ayasofya, 2869: 1- 194. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Halhalî, Hüseyn b. el--Hasan. Haşiye lala şerhi'l--Celal, Atıf Efendi Kütüphanesi, 1363: 57-102.
Hatibzâde, Muhyiddîn el--Amâsî. İnbaü'l--istifa'jî hakki ebeveyi'l--Maştafa. Çelebi Ab dullah, 405: 79--109. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Hayâlî, Şemseddîn Ahmed, Haşiye 'ala şerhi'l--'al______a'idi'n--Nesejîyye. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1279.
Hoca Sadettin Efendi. Tâcü't--tevârîh, haz. İ. Parmaksızoğlu. Ankara: Türk Tarih Ku-- rumu Yayınları, 1999.
el--Hüseynâbâdî, Haydar b. Ahmed el-Kürdî. Haşiye 'ala şerhi'l--Celal. Fatih, 2955: 1- 81. Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Battütâ, Muhammed et--Tancî. İbn Battuta Seyahatnamesi. trc. A. S. Aykut. İstan bul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
İbn Bîbî, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed. Selçaknâme, trc. M. Halil Yinanç, haz. R. Yinanç--Ö. Özkan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
İmâm-ı Rabbânî, Ahmed-i Fârük--i Sirhindî. Mektübât--ı Rabbânî. çev. A. Akçiçek. İs tanbul: Merve Yayınları, ty.
el--İsferâyînî, İsâmüddîn İbrâhîm. Haşiye 'ala şerhi 'l--laka 'id, Ayasofya, 2215: 1--80. Sü-- leymaniye Kütüphanesi.
Kadızâde Mehmed Efendi. Naşrü'l--aşhab ve'l--ahbab ve kahrü'l--kilabi's--sebbabfi reddi 'r-- Rafıda, Amasya Yazma Eser Kütüphanesi, 1639: 1--76.
Kalaycı, Mehmet. "Bir Hakkın Teslimi: Ebü Azbe'nin er-Ravzatü'l-Behiyye'sine Yansıyan İntihal Olgusu". İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013): 1-34.
Kalaycı, Mehmet. "Ebu Sa'id el--Hâdimi'nin 73'lü İhtilaf Tasnifi ve Kaynak-- ları". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54, sy. (Aralık 2013): 215-- 221.
Kalaycı, Mehmet. "Eş'arîlik ve Mâtürîdîliği Uzlaştırma Girişimleri: Tâcüddin es-- Sübkî ve Nüniyye Kasidesi". Dinî Araştırmalar 14, sy. 40 (2012): 112-131.
Kalaycı, Mehmet. "Kemâlpâşâzâde'nin Eş'arîlik-Mâturîdilik İhtilafı Konusundaki Risalesi Üzerine". Ankara üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53, sy. (Ara-- lık 2012): 211--218.
Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Mataridilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
el--Karabâğî, Yusuf b. Muhammed Can. Haşiye lala şerhi 'l--Celal. Atıf Efendi Kütüp hanesi, 1363: 103-170.
el--Karamâni, Kara Kemâl. Haşiye lala hâşiyeti'l--Hayalı' 'alâ şerhi 'l-- laka'idi 'n--Nesefîyye. İstanbul 1314.
el--Karsi, İbn Hacerzâde. Risalefî mesa'ili'l--mubtelefjîha beyne'l--fıraki'l--İslamiyye, Esad Efendi, 1269: 101--106. Süleymaniye Kütüphanesi.
Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe. Keşfü'z--Zünân. trc. çev. R. Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007--2010.
Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe. Mizanü'l--Hakkfi İhtiyari'l--Ahakk: En Doğruya Seçmek İçin Hak Terazisi. haz. O. Şaik Göksoy. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1980.
Kemalpaşazâde Şemseddin Ahmed. "Risâletü'l--ibtilâf beyne'l--Eşâ'ira ve'l-- Mâtürîdiyye". Sanaitische Theologie in osmanischer Zeit içinde, ed. E. Badeen, 20-23. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
Kemalpaşazâde Şemseddin Ahmed. Tevârîh--i âl--ı' Osmân, X. Defter. haz. Şerafettin Severcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Tevârîlı--i âl--i Osman, IX. Defter. Veliyüddin Efendi, 2447. Beyazıt Devlet Kütüphanesi.
el--Kestelli, Muslihuddin Mustafâ. Haşiyetü'l--Kestellî 'ala şerhi 'l-- 'aka'id. İstanbul: Salâh Bilici Kitâbevi, 1973.
el--Kırşehrî, Muhammed b. Veli el--İzmiri. Şerhu'l--bilâfiyyat beyne'l--Eş'arî ve'l-- Mâtürîdî. Şehid Ali Paşa, 1650: 1-143. Süleymaniye Kütüphanesi.
Köksal, Cüneyd Asım. "İslam Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlakiliği Meselesi Mukaddimat-ı Erbaa'ya Giriş--. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012): 1-44.
el--Kürâni, İbrâhim. Cila'ü'l--enzar bi--tahrı'ri'l--cebr ve'l--ihtiyar, Veliyyüddin Efendi, 1815: 135b-136a. Beyazıt Devlet Kütüphanesi.
el--Kürâni, İbrâhim. İlma'a'l--muhı't bi--tahkîki'l--kesbi'l--vasat beyne tarafeyi'l--ifrat ve't-- tefrit, Şehid Ali Paşa, 2722: 151-161. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Kürâni, İbrâhim. İs'afü'l--haııı'fli--sülüki silki't--ta'rı'f, Hamidiye, 1440: 12b--46a. Sü-- leymaniye Kütüphanesi.
el--Kürâni, İbrâhim. Meslekü'l--i'tidâl ilâ fehmi ayeti balki 'l--a "mail, Şehid Ali Paşa, 2722: 162--173. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Kürâni, İbrâhim. Meslekü's--sedad ila mes'eleti balki ef/ali'llibad, Hekimoğlu, 942: 91b--120a. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Kürâni, İbrâhim. Şümüsü'l--fikri'l--münkize lan _zalümati'l--cebr ve'l--kader, Hamidiye, 1440: 46b--49a. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Kureşî, İbn Ebi'l--Vefâ Muhyiddin. el--Cevahirü'l--madıyye fî tabakati'l--haııefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Cize: Hicr li't-Tıbaa ve'n--Neşr, 1993.
Kutlu, Sönmez. "Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtüridi", İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdilik içinde, ed. S. Kutlu, 23--64. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
Kutluer, İlhan. "Semerkandi, Muhammed b. Eşref". Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-- siklopedisi. c. 36: 475-477. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
Le Gall, Dina. Culture of Sufism: Naqhsbandis in the Ottoman World 1450--1700. Al-- bany: State University of New York, 2005.
el--Lekânî, Abdüsselâm b. İbrâhîm. Şerhu eevhereti't--tevhid. Kahire: el--Mektebetü't Ticâreti'l--Kübrâ, 1955.
Madelung, Wilferd. "Alâ' al--Dîn Samarqandî". in Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater (Costa Mesa: Mazda Publishers, 1996). vol. 1: 782--783.
el--Mağnîsavî, Ebü'l--Müntehâ. Şerhu fıkhi'l--ekber. nşr. el--Hac Abdullatif ve Bahaüd-- dîn el--Gazzi. yy. 1288.
el--Mağnîsavî, Kara Mahmud b. el--Hasan. Haşiye 'ala şerhi 'l--Celal. Laleli, 2201: 1--59. Süleymaniye Kütüphanesi.
Martı, Huriye. Osmanlı'da Bir Dara'l--Hadis Şeyhi: Birgivi Mehmed Efendi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
Mehmed Nazmi Efendi. Osmanlılarda Tasavvufi Hayat: Halvetilik Örneği. haz. O. Tü-- rer. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Mercânî, Şihâbüddîn b. Bahâüddîn. Haşiye 'ala şerhi'l--Celal li'l--'al,_____a'idi'l--'Adadiyye. y.y.: Matbaai Amire, 1317.
Mestcizâde Abdullah Efendi. el--Mesalik fi'l--bilafiyyat beyne'l--rniitekellirnîn ve'l--ha kema'. nşr. Seyyid Bahçıvan. İstanbul: Daru'l--İrşad, 2007.
Mirzâ Mahdüm, Muînüddîn Eşref. en--Nevakid 'ale'r--Ravafid. Ayasofya, 2249: 1--120. Süleymaniye Kütüphanesi.
el--Mudurnî, Şeyh Şa'bân en--Nakşibendî. Risale fi'l--kada ve'l--kader. Esad Efendi, 940: 6--10. Süleymaniye Kütüphanesi.
Muhammed Abduh, Haşiye lala şerhi 'l--Celal. İstanbul: Matbaa--i Hayriye, 1322.
Müftîpaşa, Ahmed b. Hızır Bey el--Bursevî. Tahkîka'l--esrar ve tenvîrii'l--ejkar. Aya-- sofya, 970: 1--41. Süleymaniye Kütüphanesi.
Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Mecelletü 'n--nisab fi 'n--neseb ve'l--kana ve'l--elkab.
Halet Efendi, 628. Süleymaniye Kütüphanesi.
Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Menakıb--ı İmam--ı Azam. Bağdatlı Vehbi, 1248: 1--148. Süleymaniye Kütüphanesi.
en--Nahcüvânî, Molla Kâsım, Risale ahvali't--ta'ifeti'l--meşhüre bi--kızılbaş, Kütahya Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 2278: 1-7.
Nev'î Efendi, Yahyâ Malkarâvî. "Risale fi'l--fark beyne mezhebi'l-Eşâ'ira ve'l-- Mâtürîdiyye", Sannitische Theologie in osmanischer Zeit içinde, ed. E. Badeen, 26--29. Würzburg: Ergon Verlag, 2008.
en--Niksârî, Muhyeddîn İbrâhîm b. Muhammed. Barhanü'l--elhan fi hükmi 't--tegannî ve'd--deveran. Yazma Bağışlar, 701: 1-72. Süleymaniye Ktp.
Niyâzî--i Mısrî. İrfan Sofraları. çev. S. Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
Niyâzî--i Mısrî. Risale--i es 'ile ve ecvibe. Sütlüce Dergâhı, 262. Süleymaniye Kütüpha-- nesi.
en-Nürî, Abdülahad el--Halvetî. Te'dîbü'l--miitemerridîn. Fatih, 5293: 278--315. Süley maniye Kütüphanesi.
Nüru'ş--Şîrâzî, Muhammed b. Ebî't--Tayyib. Şerha'l--kaşîde fî'l--bilaf beyne'l--Eş'ariyye ve'l--Matürîdiyye. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Ktp., 1030: 1-56.
Öçal, Şâmil. "Osmanlı Kelamcıları Eş'ârî miydi? -Muhammed Akkirmânî'nin İn-- san Hürriyeti Anlayışı--". Dinî Araştırmalar (1999), 5: 225-254.
Özen, Şükrü. "Teftâzânî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 40: 299-308. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Pazarbaşı, Erdoğan. "Vani Mehmed Efendi'nin Tevbe Suresi 39. Ayetini Türklerle İlgi Kurarak Yorumlaması". Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1996): 113-120.
er-Râzî, Zeynüddîn. Şerhu bed 'i'l--emalî: el--hı'daye mine'l--i'tikâd. nşr. Ebü Amr el--Hü-- seyni b. Ömer b. Abdürrahim. Beyrut: Dârü'l--Kütübi'l-İlmiyye, 2001.
er-Rümî, Hâkim İshâk. Mabtaşarü'l--hikmeti'rı--nebeviyye. Hamidiye, 388: 210--257. Süleymaniye Kütüphanesi.
er--Rümî, Süleyman Fâzıl. Miftahul--felah. Amcazade Hüseyin, 456: 1--22. Süleyma niye Kütüphanesi.
Sadreddînzâde, Mehmed Emîn eş-Şirvânî. el--Feva'idü 'l--ba'karıiyyeti'l--Ahmed baniyye. Nuruosmaniye, 4133: 1--110.
Sadreddînzâde, Mehmed Emîn eş--Şirvânî. Mabtaşar fi beyani'l--mezahibi'l--mabtelife. Harput, 11: 101--116. Süleymaniye Kütüphanesi.
es--Samsünî, Hasan b. Abdissamed. Haşiye 'ale'l--makaddimeti'l--erba/a. Bağdatlı Vehbi, 2027: 1--7. Süleymaniye Kütüphanesi.
Savory, Roger M. "Safavid Persia", The Cambridge History of Islam içinde, ed. P. M. Holt--Ann K. 8. Lambton--Bernard Lewis, vol. 1: 394-429. Cambridge: Cambridge University Press, 1930.
Sarıgörez Nureddin Efendi. Kızılbaş Risalesi. Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi, 264: 97b--99a. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi.
es--Semerkandî, Ebü Bekr Alâüddîn. Mîzârıü'l--uşül fî neta'ici'l--akül. nşr. A. Abdur-- rahmân es--Sa'dî. Bağdad: Vizâretü'l--evkaf ve'ş--şu'ünü'd--diniyye, 1987.
es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref. eş--Şaha'ifü'l--ilahiyye. Şehid Ali Paşa Kütüpha nesi, 1688: 1--55.
es--Seyyid el--Mutahhar, Mutahhar b. Abdirrahman. Risale fî tekfîri'ş--Şîa. Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, 1531: 1--70.
Sipehsalar, Feridun b. Ahmed. Mevlânâ ve Etrafındakiler: Risale, trc. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1977.
es--Siyâlkütî, Abdülhakim el--Hindî. Haşiye ala şerhi Celalüddîn ed--Devvanî ala 'aka'liali'lJAdadiyye: Siyalkütî lale'l--Celâl. İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l--Amire, 1271.
es--Siyâlkütî, Abdülhakim el--Hindî. Haşiye lala hâşiyeti'l--Hayalî lala şerhi'l--'al,_____a'idi'n-- Nesefîyye. İstanbul 1316.
es--Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtil'ş--Şâfi/iyyeti'l--kübra. nşr. A. M. el HulV--M. M. et--Tanâhî. Kahire: Matbaatu İsa el--Babi el--Halebi, 1963-1964.
Sünbül Sinân, Yüsüf b. Ya'küb el-Halvetî. er--Risületü't--tahkîkiyye. Esad Efendi, 1434: 1--21. Süleymaniye Kütüphanesi.
Şeyhzâde, Abdürrahim el--Amâsî. Nazmü'l--ferd'id ve cem'u'l--fevü'id. Mısır 1317. eş--Şîrâzî, Mürşid b. İmâm. Hdşiye İalü şerhi 'l--'al______ü 'id, Ayasofya, 2220: 1--72. Süleyma-- niye Kütüphanesi.
Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Osmanlı Bilginleri, trc. Muharrem Tan. İstanbul: lz Yayınları, 2007.
et--Teftâzânî, Sa'düddîn. Şerhu'l--maküşıd. nşr. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Alemü'l--Kütüb, 1998.
et-Teftâzânî, Sa'düddîn. Kelam İlmi ve İslam Akaidı' (Şerhu'l--Akaı'd). haz. s. Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
Topaloğlu, Bekir. "Te'vîlâtü'l--Kur'ân". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 41: 32. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Unan, Fahri. "Klasik Dönem Osmanlı Bilim Anlayışı". Osmanlılarda Bilim ve Tekno-- loji: Makalaler içinde. ed. Y. Unat. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2010.
Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
Vânî Mehmed Efendi. Arü'isü'l--Kur'ün ve nefü'isü'l--furkân. Nuruosmaniye Kütüpha nesi, 323: 1-352.
Yazıcıoğlu, M. Sait. "XV. XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim içindeki Yeri". İslam ilimleri Enstitüsü Dergisi (1980): 273-283.