Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr'ın Kelâm Müdâfaası

Ebû Mâtürîdî'nin (ö. 333/944) kelâm anlayışını benimseyen Batı Karahanlılar dönemi Telhîsü'l-edille ve Risâle fi'l-kelâm adlı kitaplarının içeriği, kullandığı yöntem ile Osmanlı ve Arap âlimlerince eserlerince yapılan atıflar, onun önemli bir Mâtürîdî kelâmcısı olduğunu gösterir. Bu çalışmada, onun kelâm müdâfaası konu edilmektedir. Saffâr, Telhîs'e kelâm ilminin adlandırılması, önemi ve dinen meşrûluğu konusunda uzun bir giriş yazarak bu ilmin öğrenilmesi gerektiğini savunmuştur.Sistematik kelâm müdafaası incelendiğinde, onun Hanefî-Mâtürîdîler içinde Kelâm il-mini müdâfaayamüstakil ve hacimli bir bölüm ayıran ilk mütekellim ol-duğu anlaşılır. Sistematiğini kendisi belirtmesedeSaffâr'ınkelâm müdâfaasının izah, ispat ve reddiye olmak üzere üç temele dayandığı an-laşılır. Onun bu ilmiısrarla savunması, V. (XI.) ve VI. (XII.) yüzyıllarda Mâ-verâünnehir'dekelâmkarşıtlığının bulunduğunu gösterir. Bu döneminde Ashâbü'l-hadis ve İhvân-ı Safa, kelâma karşı cephe alan kesimlerdir. Bununla birlikte o, asıl olarak Hanefî fukahanın kelâm karşıtlığını aşmaya çalışmakta-dır. Müdâfaasını, karşısındaki güçlü bir muhalafete karşı ortaya koyduğu için savunusu tutarlı ve ilmî derinliğe sahiptir

Maturidi Theologian Abu Ishaq al-Zahid al-Saffar's Vindication of the Kalam

Abu Ishaq al-Saffar was one of scholars of the Western Qarakhanids' period who followed the Kalam thought of alMaturidi (d. 333/944). His theological works Talkhis al-adilla and Risala fi alkalam, his method in kalam, and frequent reference to his works by Ottoman and Arab scholars indicate that al-Saffar is a respected and authorative Maturidi theologian. The article focuses on his defense of the kalam. By adding a long introduction to Talkhis about the naming, importance, and religious legitimacy of the science of kalam, Saffar asserted that the kal?m should be learned. When system-aticalvindication of the science of kal?m is examined, it is understood that al-?aff?r is the first theologian who reserved a private and voluminous part for de-fensingthekal?mamongH?anaf?-M?tur?d?s. Even though he does not state its systematic, it can be understood that vindication of kal?m in al-?aff?r divides into three parts as of explanation, demon-stration and refutation.Al-?aff?r's de-fending the science of kal?m shows that there were opposite thoughts against kal?m in the 4th/10th and 5th/11th centu-ries throughout in Transoxania.In this period A???b al-?ad?th and Ikhw?n al-?af??were the opposite fronts of kal?m. In ad-dition, he was trying to go beyond the op-positions of H?anaf? jurists. His vindica-tion is consistent and has scholarly depth because it is able to be against a strong opposition

PDF

___

Ali el-Karî, Nûreddîn. Minehü'r-ravzi'l-ezher fî şerhi'l-Fıkhi'l-ekber. Beyrut: Dârü'l- beşâiri'l-İslâmiyye, 1419/1997.
Apaydın, H. Yunus. "Zâhiriyye." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44: 93- 100. Ankara: TDV Yayınları.
Bedir, Murteza. "Osmanlı Öncesi Türk Hukuk Tarihi Yazıcılığı." Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3, sy. 4 (2005): 27-84.
Beyâzîzâde Ahmed Efendi. el-Usûlü'l-münîfe li'l-İmâm Ebî Hanîfe. nşr. İlyas Çelebi. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 2000.
Beyâzîzâde Ahmed Efendi. İşârâtü'l-merâm min ?ibârâti'l-İmâm. nşr. Yûsuf Abdür- rezzak. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1368/1949.
Çetinkaya, Bayram Ali. İhvân-ı Safâ'nın Dinî ve İdeolojik Söylemi. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
Coşkun, İbrahim. "Kelâm Karşıtı Ehl-i Sünnet'in Usûlü'd-dîn Yorumu ve Bu Yorumun Açmazları." Marife Dergisi 5, sy. 3 (2005): 149-74.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu'l-Mevâkıf. 8 cilt. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1419/1998.
Demir, Abdullah. "Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr'ın Kelâm Yöntemi." Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sısyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Ebû Hanîfe. el-Fıkhü'l-ebsat. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 43-66. İmam-ı Âzam'ın Beş Eseri içinde, İstanbul: MÜ İFAV Yay., 1992.
Ebû Hanîfe. el-?Âlim ve'l-müte?allim. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 12-42. İmam-ı Âzam'ın Beş Eseri içinde, İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1992.
Ebû Hanîfe. Risâletü Ebî Hanîfe ilâ ?Osmân el-Bettî ?âlimi ehli'l-Basra. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 78-85. İmam-ı Âzam'ın Beş Eseri içinde, İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 1992.
Eş'arî, Ebü'l-Hasan. Risâle fî istihsâni'l-havz fî ?ilmi'l-kelâm. nşr. Richard J. McCar- thy, 87-97. The Theology of al-Ash?ari içinde, Beyrut: Imprimerie Catholique, 1953.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. İhsâ?ü'l-?ulûm. nşr. Osman M. Emîn. Kahire: Dârü'l-fikri'l-Arabî, 1350/1931 1949.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi'l-i?tikad. nşr. İbrahim Agâh Çubukçu-Hüseyin Atay. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1962.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Kıstâsü'l-müstakim. nşr. Victor Chelhot. Beyrut: Dârü'l-Meşrik, 1983.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Münkız mine'd-dalâl ve'l-müfsıh ?ani'l-ahvâl. nşr. Cemîl Salîbâ-Kamil Ayyâd. Beyrut: Dâru'l-Endülüs, 1967.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustasfa: İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. trc. Yunus Apaydın. 2 cilt. Kayseri: Rey Yayınları, 1994.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâ?ü ?ulûmi'd-dîn. trc. Ali Arslan. 4 cilt. İstan- bul: Merve Yayınları, 1992.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mi?yârü'l-?ilm. nşr. Süleyman Dünyâ. Kahire: Dârü'l-Maârif, 1961.
Halîl b. Ahmed. Kitâbü'l-?Ayn müretteben ?alâ hurûfi'l-mu?cem. nşr. Abdülhamîd Hendâvî. 4. cilt. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1424/2003.
Herevî, Hâce Abdullah b. Muhammed. Zemmü'l-kelâm ve ehlih. nşr. Ebû Câbir Ab- dullah b. Muhammed el-Ensârî. 5 cilt. Medine: Mektebetü'l-Gurabâi'l-es- eriyye, 1419/1998.
Heysemî, Ebü'l-Hasen Nûreddin. Mecma?u'z-zevâ?id. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1412.
İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. Câmi?u beyâni'l-?ilm ve fadlihî ve mâ yenbaŞi fî rivâyetihî ve hamlihî. nşr. Ebü'l-Eşbâl ez-Züheyrî. Ka- hire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
İbn Ebü'l-İz, Ali b. Alâeddîn. Şerhu'l-?Akideti't-Tahaviyye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî-Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1408/1987.
İbn Haldun. Mukaddime. trc. Süleyman Uludağ. 2 cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. el-Ma?ârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü'l- Maârif, 1388/1969.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-?Arab. 6 cilt. Kahire: Dârü'l- Maârif, ts.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed. Der?ü te?âruzi'l-?akl ve'n-nakl. nşr. Mu- hammed Reşâd Sâlim. 11 cilt. Riyad: Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
İbn Yahyâ. Şerhü Cümeli usûli'd-dîn. Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1648/2, vr. 18a-168b.
Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. el-Mevâkıf fî ?ilmi'l-kelâm. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, ts.
İhvân-ı Safâ. Resa?ilü İhvani's-Safa ve hullani'l-vefa?. nşr. Butrus el-Bustânî. 4 cilt. Beyrut: y.y., 1376-1377/1957.
İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî Şarîbi'l-Kur?ân. nşr. Muhammed Seyyid Kelyânî. Ka- hire Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1381/1961.
Kadî İyâz, İyâz b. Mûsâ b. İyâz. Tertîbü'l-medârik. nşr. Ahmed Bekîr Mahmûd. 3 cilt. Beyrut: Dârü Mektebeti'l-Hayat, 1387/1967.
Kadîhan, Fahreddîn Hasan b. Mansûr el-Özkendî. Fetâvâ Kadihân. nşr. Sâlim Mus- tafa el-Bedrî. 3 cilt. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1865.
Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâ?ibü a?lâmi'l-ahyâr min fukahâ?i mezhebi'n- Nu?mâni'l-muhtâr. Tahran Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâyı Millî Ktp., nr. 1385.
Keşşî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdüsseyyid es-Sâlimî. et-Temhîd fî beyâni't- tevhîd. Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1153, vr. 1a-217b.
Kureşî, Abdülkadir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü'l-mudıyye fî tabakati'l-Hanefiyye. nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv. 5 cilt. Kahire: Hicr li't- tıbâ'a ve'n-neşr, 1413/1993.
Kuşeyrî, Abdülkerîm. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi [er-Risâletü'l-Kuşey- riyye]. İstanbul: Dergâh Yayıları, 2012.
Makdisî, Hasan b. Ebî Bekir el-Hanefî. Gayetü'l-merâm fî şerhi Bahri'l-kelâm. nşr. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâil - Muhammed Seyyid Ahmed Şehhâte. Kahire: el-Mektebetü'l-Ezheriyye li't-türâs, 1432/2012.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te?vîlâtü'l-Kur?ân. nşr. Ahmet Vanlıoğlu v.dğr. 17 cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005-2010.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü't-Tevhîd. nşr. Bekir To- paloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâkıbü Ebî Hanîfe. 2 cilt. Beyrut: Dârü'l-kitâbi'l- Arabî, 1401/1981.
Molla Hüsrev. Dürerü'l-hükkâm fî şerhi İureri'l-ahkâm. 2 cilt. Âsitâne: Şirket-i Sa- hafiye-i Osmâniye, 1317.
Necmeddin en-Nesefî, Ebû Hafs. el-Kand fî zikri ?ulemâ?i Semerkand. nşr. Nazar Mu- hammed el-Fâryâbî. Murabba: Mektebetü'l-Kevser, 1412/1991.
Nesefî, Ebü'l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Bahrü'l-kelâm. nşr. Veliyyüddîn M. Sâlih el-Farfûr. Dımeşk: Mektebetü'l-Farfûr, 1421/2000.
Nîsâbûrî, Ebü'l-Kasim Selmân b. Nâsır. el-İunye fi'l-kelâm. nşr. Mustafa H. Abdülhâdî. 2 cilt. Kahire: Dârü's-Selâm, 1431/2010.
Özel, Ahmet. "Mâlik b. Enes." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27: 506-513. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Özen, Şükrü."V. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir'de Ehl-i Sünnet-Mu'tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi." İslâm Araştırmaları Dergisi 9 (2003): 49-85.
Özervalı, M. Sait. "Alâeddin el-Üsmendî'nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâ- verâünnehir Kelam Düşüncesine Bir Katkı." İslâm Araştırmaları Dergisi 10 (2003): 39-63.
Özervalı, M. Sait. "el-Has ale'l-bahs." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 270-71. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Pezdevî, Ebü'l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Ehli Sünnet Akâidi [Usûlü'd-dîn]. trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
Pezdevî, Ebü'l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Usûlü'd-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi'1-kütübi'l-Arabiyye, 1383/1963.
Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. et-Tefsîrü'l-kebîr: Mefâtîhu'l-Şayb. Beyrut: Dârü'l-fikr, 1401/1981.
Rudolph, Ulrich. Mâturidî ve Semerkant'ta Ehl-i Sünnet Kelamı. trc. Özcan Taşcı. İs- tanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmûd. el-Kifâye fi'l-hidâye. nşr. Muhammed Aruçi: İSAM Yayınları, 1434/2013.
Saffâr, Ebû İshâk İbrâhim b. İsmâil ez-Zâhid. Telhîsü'l-edille li-kavâ?idi't-tevhîd. nşr. Hişâm İbrâhim Mahmûd. Kahire: Dârü's-Selâm, 1431/2010.
Saffâr, Ebû İshâk İbrâhim b. İsmâil ez-Zâhid. Telhîsü'l-edille li-kavâ?idi't-tevhîd. nşr. Angelika Brodersen. 2 cilt. Beyrut: el-Ma'hedü'l-Almânî li-ebhâsi'ş- Şarkiyye, 1432/2011.
Sem'ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî. 5 cilt. Beyrut: Dârü'l-cinân, 1408/1988.
Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânül-usûl fî netâ?ici'l-ukul. nşr. M. Zekî Abdülber. Kahire: Mektebetü Dâri't-türâs, 1418/1997.
Semerkandî, Muhammed b. Yûsuf. el-Mültekat fi'l-fetâva'l-Hanefiyye. nşr. Mahmûd Nassâr-Seyyid Yûsuf Ahmed. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1420/2000.
Şeyh Nizâm v.dğr. el-Fetâva'l-Hindiyye: el-Fetâva'l-?Âlemgîriyye. Abdurrahân, Abdüllatîf Hasan. 6 cilt. Beyrut: Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1421/2000.
Siğnâkî, Hüsâmeddîn Hüseyin b. Ali. et-Tesdîd şerhu't-Temhîd li- kavâ?idi't-tevhîd. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3893, vr. 1a-215a.
Sönmez, Kutlu. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâhu's-sa?âde ve misbâhu's-siyâde fî mevzû?âti'l- ?ulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü'n-Nûr-Kâmil Kâmil Bekrî. 3 cilt. Kahire: Dârü'l-kütübi'l-hadis, 1968.
Teftâzânî, Sa'deddîn Mes'ûd b. Ömer. Şerhu'l-Makasıd. nşr. Abdurrahman Umeyre. 5 cilt. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1419/1998.
Teftâzânî, Sa'deddîn Mes'ûd b. Ömer. Şerhu'l-?Aka?idi'n-Nesefiyye. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekka. Kahire: Mektebetü'l-Külliyyâtü'l-Ezheriyye, 1408/1988.
Türcan, Galip. "Kelâm'ın Meşrûiyeti Sorunu: Ehl-i Sünnet Kelâmı ve Olgusal Gerçeklik Arasındaki İlişki." Marife Dergisi 5, sy. 3 (2005): 175-93.
Üsmendî, Alâeddin Muhammed b. Abdilhamîd. Lübâbü'l-kelâm. nşr. M. Sait Özervarlı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
Üstüvâî, Sâid b. Muhammed. Kitâbü'l-İ?tikad: ?Akidetün merviyyün ?anhü el-İmâmi'l- A?zam Ebî Hanîfe. nşr. Seyit Bahçıvan. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1426/2005.
Yavuz, Yusuf Şevki. Kur'ân-ı Kerîm'de Tefekkür ve Tartışma Metodu. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1983.
Zahîrüddîn Buhârî. "Fetâvâ'z-Zahîriyye." Millet Ktp., nr. 34 Fe 1051, vr. 1a-487b.