‘Akrâ-Halkâ Deyişi Özelinde Hz. Peygamberin Safiyye’ye Uğursuzluk Nisbetinin İmkanı Üzerine

Hadislerin doğru anlaşılması, dili iyi bilmenin yanı sıra sözün söylendiği ortam ve bağlam ile sözü söyleyenin kastını da bilebilmeyi gerektirir. Dilin içinde zamanla anlamı değişip gelişen sözcüklerin varlığının yanı sıra deyimsel kullanışları sebebiyle gerçek anlamıyla ilgisi tama-men kopmuş sözcüklerin bulunması ise anlama için daha fazla çaba göstermeyi zorunlu kıl-maktadır. Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Veda Haccı’nda Mekke’den ayrılacağı zaman Hz. Safiyye için söylemiş olduğu ‘akrâ-halkâ sözü de genelde uğursuzluk anlamıyla bağdaştırılan ve özel olarak incelemeyi gerektiren ifade biçimlerinden biridir. İfadenin doğru anlam ve kulla-nımının tespiti önemli bir yanlış anlaşılmanın önüne geçecektir. Nitekim ifadenin şerhlerde ve bazı çevirilerinde yalnızca lafzî karşılıklarıyla yetinildiği görülmektedir. İfadenin gerek sözlük-ler gerekse daha özel bir amaçla kaleme alınmış Ġarîbu’l-Hadîs türü eserlerdeki açıklamaları ile şerhler ve çevirilere yansımasının ele alındığı çalışma tüm bu verilerden yola çıkarak sünnetin diğer verileri ile uyum arz eden en doğru karşılığı bulmayı amaçlamaktadır.

On the Possibility of the Prophet's Inauspicious Expression to Safiyya with re-spect to the ‘Aqrā-Ḥalqā Phrase

Understanding the hadiths requires not only knowing the language well but also knowing the intention of the narrator, the environment and context in which the word is uttered. Furthermore, within a language, the presence of the words which have entirely disconnected from their real meaning due to the metaphoric and idiomatic use of them developed in time requires making more efforts to understand them. In this respect, the expression ‘Aqrā-Ḥalqā’ used by Prophet Muhammad (PBUH) for Ṣafiyya in the Farewell Sermon when he was leaving Mecca, is mostly attributed to inauspiciousness and thus, requires special investigation. Determination of the correct meaning and use of the expression will prevent any misunderstanding. However, only the literal equivalences of the expression have been used in its annotations and translations until now. By including the annotations and translations of the expression in dictionaries and Ġarību'l- Ḥadīth books, which were written with a more specific purpose, this study aims to find the most suitable meaning by considering all these data and the data which compatible with the sunnah.

Keywords:

Ḥadīth, Ṣafiyya, ‘Aqrā-Ḥalqā, Inauspiciousness, Translation Commentar,

PDF

___

Abd b. Humeyd. el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd. thk. Seyyid Subhi el-Bedrî es-Sâmerrâî - Mahmûd Muhammed Halil es-Saîdî. Beyrût: Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
el-Adevî, Safâ Davvî Ahmed. İhdâu’d-dibâce bi şerhi Sünen-i İbn Mâce. Bahreyn: Dâru’l-Yakîn, 2001.
Ağırman, Cemal. “Tecrîd-i Sarîh’in İlk Üç Cildi Bağlamında Ahmed Naîm’in Çeviri Metodu, Şerhçiliği, Kaynak Kullanımı ve Bazı Görüşleri”. Marife 5/2 (Güz 2005), 125-151.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1995-2001.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Çev. Hüseyin Yıldız vd. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2014.
Ali el-Kârî. Mirkâtu’l-Mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1422/2001.
Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullah. Cemheratu’l-emsâl. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim - Abdülmecîd Katamış. Beyrût: Dâru’l-Cîl - Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ebu’l-Münzir Hâlid b. İbrahim el-Masrî. Riyad: Mektebetü Rüşd, 1420/1999.
Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed. Umdetü’l-Kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. İdâratu’t-Tıbâati’l-Münîriyye. Beyrût: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Azîmâbâdî, Ebu’t-Tayyib Muhammed Şemsu’l-Hakk. Avnu’l-Ma’bûd Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. thk.
Abdurrahman Muhammed Osmân. 14 Cilt. Medine-i Münevvere: Mektebetü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1388/1968.
Batalyevsî, Abdullah b. Muhammed, b. Sîd. Müşkilâtu Muvatta-i Mâlik b. Enes. thk. Taha b. Ali Bûserîh etTûnusî. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1420/1999.
Beğavî Hüseyin b. Mes‘ûd. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb el-Arnaût. 15 Cilt. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 3. Basım, 1423/2002.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin, el-Câmi‘ li-Şuabi’l-Îmân. thk. Abdulali Abdulhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuabu’l-Îmân. çev. Hüseyin Yıldız vd. 10 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
Bozkurt, Nebi. “Hadislerin Tercüme ve Yorumlarında Uyulması Gereken Kurallar”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994): 211-281.
Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb - Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1400.
Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî bi hâşiyeti’s-Sindî. Mısır: Mültekâ Ehli’l-Eser, 1888.
Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Zübdetü’l-Buhârî. çev. Ömer Ziyaeddin Dağıstânî. sad. A. Fikri Yavuz. Thk. Osman Zeki Soyyiğit. İstanbul: Hisar Yayınları, ts.
Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 16 Cilt. İstanbul: Ötüken, 1987.
Buhârî, Ebû Abillah Muhammed b. İsmail. Sahih-i Buhârî Tercüme ve Şerhi. çev. Harun Yıldırım. 11 Cilt. İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2010.
Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-arabiyye. thk. İmîl Bedî’ Yakûb - Muhammed Nebîl Tarîfî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Çalgan, Mehmet Ali. “Hadislerin Tercüme ve Yorumunda Dikkat Edilmesi Gereken Esaslar ve Sık Rastlanan Hatalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/40 (2019): 517-551. https://doi.org/10.17335/sakaifd.574261
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Müsnedü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esat edDârânî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Kitâbu’l-Müsnedi’l-Câmi‘. thk. Ebû Asım Nebîl b. Hâşîm el- Ġamrî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. Sünen-i Dârimî. thk. çev. ve şerh Abdullah Aydınlı. 6 Cilt. İstanbul: Madve, 1996.
Ebû Avâne, Ya‘kûb b. İshâk el-İsferâinî. el-Müsnedü’l-Muhrec alâ kitâbi Müslim b. Haccâc. thk. Eymen b. Arif ed-Dımeşkî. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1998.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Riyad: Beytü’l-Efkâr ed-Düveliyye, ts.
Ebû Muâz, Târık b. Ivadullah. el-Mu‘cemu’l-müfesser li kelimâti ehâdisi kütübi’s-sitte. Kuveyt: Dâru’lhayr, 2009.
Ebû Ubeyd el-Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz. Faslü’l-makâl fî şerhi Kitâbi’l-Emsâl. thk. İhsan Abbâs - Abdülmecid Âbidîn. Beyrût: Dâru’l-Emâne - Müessesetü’r-Risâle, 1391/1971.
Ebû Ya‘lâ, el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyin Selim Esed. 14 Cilt. Dımeşk: Dâru’lMe’mûn li’t-turâs, 1406/1986.
Erul, Bünyamin. “Temel Hadis Kaynaklarının Çevirileri Üzerine Bir Kritik” Sünnetin Bireysel ve Toplumsal Değişimdeki Rolü. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2008, 212- 237.
Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Ahmed Abdurrahman Muhaymer. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
Ferâhidî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed. Kitabu’l-ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim el-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemî li’l-matbûât, 1988.
Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. thk. Mektebu Tahkîki’t-Turâs. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1407/1987.
el-Ġamrî, Ebû Asım Nebîl b. Hâşîm. Fethu’l-mennân şerhu ve tahkîku kitâbi’d-Dârimî Ebî Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1419/1999.
Harbî, Ebû İshak İbrahim b. İshak. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Süleyman b. İbrahim b. Muhammed el-Âyid. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1985.
Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Islâhu ġalati’l-muhaddisîn. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. A‘lâmu’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Saîd b. Abdurrahman Âli Suûd. Mekke-i Mükerreme: Câmiatu Ümmü’l-Kurâ, 1409/1988.
Herevî, Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. Ġarîbu’l-hadis. 2 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2010. el-Isfahânî, Râğıb. Mu‘cemu Müfredâti Elfâzi’l-Kur’an. thk. İbrahim Şemsuddin. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2013.
İbn Abdilberr, Ebû Amr Yusuf b. Abdullah en-Nemerî. Temhîd limâ fi’l-Muvatta’i mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Muhammed Fellâh. Mağrib: Matbaatu Fadâle, 2. Basım, 1402/1982.
İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. haz. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Riyad: Mektebetü Rüşd, 2000.
İbn Ebî Âsım. el-Âhâd ve’l-Mesânî. thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire. 6 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1411/1991.
İbn Ebî Şeybe, el-Absî el-Kûfî. Musannef. thk. Muhammed Avvâme. Beyrût: Dâru Kurtuba, 2006.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bâri bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz vd. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. Hedyu’s-Sârî. thk. Abdulkâdir Şeybe el-Hamed. Riyad, 1421/2001.
İbn Hacer el-Askânî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Muavvıd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415/1995.
İbn Hıbbân. Sahihu İbn Hıbbân bi tertibi İbn Balabân. thk. Şuayb Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü Risâle, 2. Basım, 1414/1993.
İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Abdullah el-Cebbûrî. Bağdat: İhyâu’tTurâsi’l-İslâmî, 1977.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Matbaatu Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye. ts.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenu İbn Mâce bi şerhi’l-İmâm Hüseyn el-Hanefî Maruf es-Sindî. thk. Şeyh Halil Me’mûn eş-Şîha. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1416/1996.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi. çev. ve şerh Haydar Hatiboğlu. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1983.
İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu’l-Fadl. Lisânu’l-Arab. thk. Âmir Ahmed Haydar. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 2009.
İbn Sîde, Ebu’l-Huseyn Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferac Abdurrahman. Keşfu’l-müşkil min hadîsi Sahîhayn. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferac Abdurrahman. Ġarîbu’l-hadîs. thk. Abdulmu‘tî Emin Kal‘acî. Beyrût: Dâru'lKütübi'l-İlmiyye, 2004.
İbnü’l-Esîr, Mecduddîn Mübârek b. Muhammed. en-Nihâye fi ġarîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tahir Ahmed ezZâvî – Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1963.
İbnül Kayserânî, Muhammed b. Tahir el-Makdisî, Zehîratu’l-huffâz. thk. Abdurrahman Feryevâî. 5 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selef, 1416/1996.
İshâk b. Râhûye, Ebû Ya‘kûb el-Mervezî. el-Müsned. thk. Merkezu’l-buhûs ve takniyetu’l-ma‘lûmât. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2016.
Kâdî İyâd, Ebu’l-Fadl el-Yahsûbî. Meşâriku’l-Envâr alâ sıhâhi’l-âsâr fî şerhi ġarîbi’l-hadîs. tkd. İbrahim Şemsüddîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2. Basım, 1413/2012.
Kâdî Iyâd, Ebu'l-Fadl el-Yahsûbî. eş-Şifâ bi ta‘rîfi hukûkı’l-Mustafâ. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
Kallek, Cengiz. “Dâvûdî, Ahmed b. Nasr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Kastallânî, ebu’l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed. İrşâdu’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Bulak: Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 6. Basım, 1305.
Kirmânî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Yusuf. Kevâkibu’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1401/1981.
Kufeyrî, Şemsüddîn. et-Telvîh ilâ ma‘rifeti’l-Câmiʿi’s-Sahîh. Erişim 13 Ocak 2020. bukhari-pedia.net//book/tlwih_kfiri/2146
Kurtubî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ üşkile min telhîsi kitâbi Müslim. thk. Muhyiddîn Dîb Müstû vd. Beyrût: Dâru İbn Kesîr - Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1996/1417.
Laşin, Musa Şahin. Fethu’l-mun‘ım şerhu Sahîhi Müslim. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1422/2002.
Ma‘zerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Mu’lim bi fevâidi Müslim. thk. Muhammed Şâzelî Neyfer. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1992.
Meydânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Muhammed en-Neysâbûrî. Mecma‘u’l-Emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, 2 Cilt. b.y.: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1374/1955.
Mübârekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman. Tuhfetu’l-Ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî. thk. Abdulvehhâb Abdullatîf. 12 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
Mübârekfûrî, Safiyyurrahmân. Minnetü’l-mun‘ım fî şerhi Sahîhi Müslim. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi. çev. Ahmed Davudoğlu. 12 Cilt. İstanbul: Sönmez Neşriyat, ts.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Hasan Abdülmün‘ım Şelebî. 12 Cilt. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 1421/2001.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ. çev. Zekeriya Yıldız. 12 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2011.
Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbu’l-esmâ ve’l-luğât. Tlk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddin b. Şeref. Sahihi Müslim bi şerhi Nevevî. b.y.: el-Matbaatu’l-Mısriyye bi’lEzher, 1347/1929.
Nevevî, Ebû Zekeriya, Muhyiddin b. Şeref. Müslim Şerhi el-Minhâc ve Sahih-i Müslim. çev. Beşir Eryarsoy. 12 Cilt. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları 2013.
Sâatî, Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed. el-Fethur-rabbânî mea şerhihi Bulûğu’l-emâni. Mısır: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, ts.
Sabuncu, Ömer. “Hz. Peygamberin Hanımı Hz. Safiyye’nin Hayatı ve Kişiliği”. İstem. 14/28 (2016): 307- 330.
Sâhib b. Abbâd, Ebu’l-Kâsım. el-Muhît fil-luğa. thk. Muhammed Osman. 3 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'lİlmiyye, 2010.
Semîn el-Halebî, Ebu’l-Abbas Şehabeddîn Ahmed b. Yusuf. Umdetu’l-huffâz fî tefsîri eşrafi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyunu’s-Sûd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü Hancî, 3. Basım, 1408/1988.
Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebu Bekr. ed-Dîbâc alâ Sahîhi Müslim b. Haccâc. thk. Ebû İshâk elHuveynî el-Eserî. 6 Cilt. Suudî Arabistan: Dâru İbn Affân, 1996.
Şemlâvî, Hâtim Osman Yusuf. et-Teaccubu’s-semâ‘î fî mu‘cemi Lisâni’l-Arab dirâse nahviyye dilâliyye. Nablus: Câmiatu’n-Necâh el-Vataniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat, thk. Tarık b. Ivadullah – Abdulmuhsin b. İbrahim elHuseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
Tirmizî, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, 5 Cilt. Mustafa elBâbî el-Halebî, 2. Basım, 1398/1978.
Tuğlu, Nuri. “Konyalı Mehmet Vehbi Efendi ve Sahîh-i Buhârî Tercümesi Üzerine Muhtasar Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/2 (2017): 35-52.
Uraler, Aynur. “Safiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Yılmaz, Hayati. Sakarya İlitam Hadis Metinleri 2 Ders Kitabı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2013.
Zebîdî, Ahmed b. Ahmed. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi. çev. ve Şerh Babanzâde Ahmed Naim - Kamil Miras. 8 cit. Ankara: DİB Yayınları, 4. Basım, 1976.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Huseynî. Tâcul arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. Kuveyt: etTurâsu’l-Arabi, 1989.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. el-Fâik fî ġarîbi’l-hadîs. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Ali Muhammed Bîcâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1979.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Bahadır. Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. çev. Bünyamin Erul, Ankara: Otto, 9. Basım, 2016.
Zürkânî, Muhammed b. Abdulbâkî. Şerhu’l-Muvatta. b.y.: Matbaa-i Hayriyye, ts.