Erken Dönem Tefsirlerinde Otantiklik Problemi ve Müellif-Eser İlişkisi

Erken dönem (h. I-III) eserleri, tefsir çalışmalarında en temel veri kaynaklarıdır. Ancak ilgili eserler dönemin şartları içerisinde şekillenmiştir. Bu süreçte okuma-yazma ve okullaşma oranı düşüktür. Yeterli oranda yazı malzemesi temini kolay değildir. Bu sebeple bilgi başlangıçta genellikle şifahî olarak aktarılmış, yazıya geçirilen bir kısım orijinal malzeme ise günümüze ulaşmamıştır. Genellikle rivayetle bazen de yazıyla aktarılan bilgi, sonraki tarihlere ait yazma nüshalar üzerinden öğrenilebilmektedir. Ancak müellif ile elde edilebilen yazma nüshalar arasında ciddi zaman aralığı vardır. Aradaki bu zaman dilimi birtakım sorunların oluşmasına yol açmıştır. Öyle eserler vardır ki müellifi tartışmalıdır. Öyle bilgiler vardır ki sonradan eklendiği apaçıktır. Döneme ait bazı eserler sonraki asırlara ait kaynaklardan derlendiği halde müellif nüsha izlenimi verircesine erken dönemde yaşayan bir kısım şahısların ismiyle basılmıştır. Bahse konu meselelerden her biri referans olarak kullanılacak bilginin ve onun üzerinden oluşturulacak algının mahiyetini etkileyecek niteliktedir. Konunun Kur’ân yorumuyla ilişkisi ve bağlayıcılık niteliğinin olması ayrı bir önem arz etmekte, bu sebeple de özellikle tefsir ilminde referans kaynağın oluşum aşamalarını bilmeyi gerektirmektedir. Makalede erken dönem tefsir eserlerinde müellif-eser ilişkisi ilgili boyutlarıyla yeterli sayıda örnek üzerinden işlenmeye çalışılmıştır.

Authenticity Problem in Early Interpretations and Author-Work Relationship

Early period (h. I-III) works are the most basic data sources in tafsīr studies. However, the related works were shaped within the conditions of the period. In this process, the literacy and schooling rate is low. It is not easy to obtain sufficient writing materials. For this reason, the information was initially transferred as a verbal, some of the original material that has been written has not survived. The information, which is usually narrated and sometimes written, can be learned through the written copies of the next dates. However, there are serious time intervals between the author and the manuscript copies. This time period has led to some problems. There are such works that the author is controversial. There is such information that it is obvious that it was added later. Although some works belonging to the period were compiled from the sources of the following centuries, they were printed under the name of some people who lived in the early period, as if they gave the impression of author copy. Each of these matters has the quality to affect the nature of the information to be used as reference and the perception to be created on it. The relation of the subject with the interpretation of the Qur'ān and the fact that it is binding has a special importance, therefore, it requires knowing the formation stages of the reference source, especially in the commentary of tafsīr. In the article, the author-work relation in early tafsīr works has been tried to be processed on a sufficient number of examples with their respective dimensions.

Keywords:

Tafsīr, Early Period, Author, Manuscript Qur’ān,

PDF

___

Abdülbâkî, Muhammed Fuad. Muʻcemü ġarîbu’l-Kur’an müstahricen min sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1950.
Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. Tefsîru Abdurrezzâk. thk. Muhmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
Ahfeş el-Evsat, Ebü'l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî. Meâni’l-Kur’an. thk, Hüdâ Mahmud Karaa. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1990.
Âişe Abdurrahmân Binti Şâtı’. el-İʻcâzu’l-beyânî li’l-Kur’ân ve mesâilu Nâfi b. Ezrâk. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2004.
Akgün, Hüseyin. “Sahâbe Tefsirinin Hz. Peygamber’e İsnâdı Meselesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8 (2017), 21-54.
Akk, Halid Abdurrahmân. Usûlu’t-tefsîr ve kavâiduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
Alp, Musa. “Arap Dilinde Telif Edilmiş el-İfsâh Adlı Eserin Aidiyet Problemi, Kaynakları, İçeriği ve Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/2 (2010), 87-110.
Avcan, Velid Hüveymil. “Tefsîru hamsemie âye mine’l-Kur’ani’l-Kerîm fi’l-emr ve’n-nehy ve’lhalâl ve’l-harâm”. Dirâsâtu Ulûmi’ş-Şerîa ve’l-Kânûn. 35/2 (2008), 430-455.
Bahcıvan, Seyit. “Yazma Eserlerin Tahkikinde Metodolojik Problemler”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 21/21 (2006), 61-90.
Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Bozkurt, Nebi, “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
Brockelmann, Carl. Tarîhu’l-edebi’l-ʻarabî. çev. Abdülhalîm Neccâr. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1959.
Cerrahoğlu, İsmail. Kur’an Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mücâhid ve Ona İsnad Edilen Tefsir”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23/1. (1978), 31-50.
Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ b. Sellâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Ata b. Ebî Rabah ve İbn Abbas’dan Rivayet ettiği Ġarîbu’lKur’an’ı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22/1 (1978), 17-104.
Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah İbn Abbas ve Tefsir İlmindeki Yeri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. 11/2 (1972), 74-83.
Cerrahoğlu, İsmail. “Ali İbn Talha’nın Tefsir Sahîfesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (1969), 55-82.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 1988.
Cerrahoğlu, İsmail, “Ali b. Ebî Talha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/386-387. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
Çalışkan, İsmail. “Tefsir Usulünün Oluşum Sürecinde İlk Yazılı Kaynaklar-İbn Vehb ve Muhâsibî’nin Eserleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Tahlil-” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 12/2 (2008), 55-74.
Ebu’n-Nil, Muhammed Abdü’s-Selâm. Tefsîru’l-imami Mücahid b. Cebr. Kâhire: Dâru’l-Fikri’lİslâmi’l-Hadîse. 1989.
Ebyârî, İbrâhim. İʻrâbu’l-Kur’ân el-mensûb ilâ Zeccâc. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-İslâmî, 1982.
Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hizzî. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Neccâr - Ahmed Yusuf Necati. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
Goldziher, Ignaz. Mezâhibut-tefsîri’l-İslâmî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. Kahire: Mektebetü’lHancı, 1955.
Gümbeyaz, Kadir. “Molla Fenariye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenâri Bibliyografyası” Molla Fenâri Sempozyumu. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi (2010), 467-524.
Gümüş, Sadrettin. “Garîbu’l-Kur’an Tefsirinin Doğuşu”. Marmarü üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5 (1993), 9-26.
Hâleveyh, ibn. İʻrâbu’l-kıraati’s-seb’ ve ‘Ilelühâ, 1. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1992.
Hârûn b. Mûsâ, el-Ezdî. Vücûh ve nezâir. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Vizâretü’s-Sekafet ve’l-İ’lâm, 1988.
Hikmet Beşîr Yâsin. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm müsneden an Rasûlillâhi ve’s-sahâbeti ve’t-tâbiîn sûratâ âli imrân ve’n-nisâ. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ. Doktora Tezi, 1405.
Hind Şelebî. Tefsîru Yahya b. Sellâm et-teymî el-Basrî el-Kayravânî min sûreti’n-nahl ilâ sureti’s-saffât. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, 2004.
Hind Şelebî. Yahyâ b. Sellâm’ın et-tesârîfi: Tefsîru’l-Kur’an mimmâ iştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîhi. Ürdün: Müessesetü’l-Beyti’l-Melikiyye li’l-Fikri’l-İslâmî, 2008.
Horovitz, Josef. İslâmî Tarihciliğin Doğuşu. çev. Ramazan Altınay - Ramazan, Özmen. Ankara: Ankara Okulu, 2002.
İbn Hallikân, Muhammed b. Ebî Bekr. Vefâyâtu'l-a'yân. thk. İhsan Abbas. 5. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
İbnu’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. Kitâbu’l- fihrist li’n-Nedîm. thk. Rıza Teceddüd. 1. Tahran: b.y. 1391.
İslamoğlu, Bahauddin “el-Burhân’ın Aidiyet Problemi”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2013), 79-89.
Karacabey, Salih. “Ziyâdetü’s-sika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir. Ankara: Ankara Okulu, 2010.
Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn ve îzâhu’l-meknûn, çev. Şerafettin Yaltkaya-Rifat Bilge. 1. İstanbul: MEB, 1971.
Kayapınar, Durmuş Ali. “ez-Zeccâc’a Nisbet Edilen Meâni’l-Kur’an Kimindir ve Bu Kitabın Gerçek Adı Nedir?”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1997), 81-108.
Kehhale, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellefîn. 3. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 1993.
Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
Landau, Jacop “Küttâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/3-4. İstanbul: TDV Yayınları 2003.
Maʻmer b. Müsennâ, Ebî Ubeyde et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. Kâhire: Mektebetü’l-Hancı, 1954.
Mertoğlu, Muhammed Suat. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/290-294. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Mukātil b. Süleymân, b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 1. Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
Musakhanov, Orkhan - Tosun, Necdet. “Tefsîru’l-Ceylânînin Abdülkadir Geylaniye Nisbeti Meselesi”. Tasavvuf ilmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 33/1 (2014), 1-16.
Öz, Mustafa. “Nâfiʻ b. Ezrâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Özgel, İshak. “Erken Dönem İşârî Tefsiri Bağlamında Abdullah b. Mübârek’in Tefsiri Meselesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18/1 (2007), 119-138.
Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
Racâl, Raşid Abdü’l-Mun’im, Tefsîru ibn Abbas müsemmâ sahîfetü Ali b. Ebî Talha. Beyrut: Müessesetü Kütübü’s-Sakâfiyye, 1991.
Rukancı, Fatih vd. Yazma Eserlerin Bibliyografik Denetimi. Ankara: Hiperlink Yayınları, 2016.
Rufeyde, İbrahim. en-Nahv ve kütübü’t-tefsîr. Libya: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 1990.
Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Muhammed b. Âşûr. 1. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2002.
Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. 1. Riyad: İdâretu’s-Sekâfe ve’n-Neşr bi’l-Câmia, 1411/1991.
Sezgin, Fuat, Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. elItkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Mustafa Reyb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. elMuzhir fî ulûmi’l-luğati ve envâihâ. thk. Ali Muhammed Becavî vd. 1. Beyrut: el-Mektebetü’l-Arabiyye, 1986.
Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Beyrut: Müessetu’t-Târîhu’l-Arabî, 2002.
Tayyâr, Müsaid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tefsîru’l-luğavî li’l-Kur’ani’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbn Cevzî, 1422/2001.
Tözluyurt, Mehmet. “Ravzâtu’l-cennât fî usûli’l-iʻtikâd Adlı Risalenin Aidiyeti ve İçeriği Konusunda Bir İnceleme”. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/13 (2019), 171-189. ORCID ID 0000-0003-4422-9010.
Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ et-Teymî. et-Tesârîf: Tefsîru’l-Kur’an mimmâ iştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîhi. thk. Hind Şelebî. Ürdün: Müessesetü’l-Beyti’l-Melikiye li’l-Fikri’l-İslâmî, 2008.
Yiğit, İsmail. Emeviler. İstanbul: İSAM, 2004.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’an ve iʻrâbuh. thk. Abdu’lCelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1976.
Zeyd b. Alî Zeynilâbidîn b. el-Hüseyn b. Alî b. Ebî Tâlib el-Alevî el-Hâşimî el-Kureşî. Tefsîru ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Cevad el-Hüseynî el-Celâlî. Beyrut: Dâru’l-Vaʻyi’lİslâmî, b.y.
Zührî, Ebû Bekr Muhammed b. Müslim b. Ubeydillâh İbn Şihâb. el-Meġâzi’n-nebeviyye, thk. Süheyl Zekkâr. Şam: Dâru’l-Fikr, 1980.