İslam’ın İlk Dönemlerinde İdari Hayatta Köle ve Mevali

Köle; hukuki, iktisadi ve sosyal açılardan diğer insanlardan farklı mal hükmüne indirgenen bir insandır. Tarihi çok eskilere uzanan kölelik, İslamiyet’in doğuşu sırasında tüm dünyada yaygındı. İslam, köleliği tek yanlı kaldırmak yerine önemli reformlar yaptı. Köleleştirme şartlarını sınırladı. Köleye kurtarılmayı bekleyen aciz bir insan olarak yaklaştı. Onlara iyi davranılması ve çok geçmeden onların azat edilmesi için gerekli insani ve hukuki düzenlemeler yaptı. Mevlâ (ç. mevâli) azatlı anlamı yanında Emeviler Dönemi’nde Araplar dışındaki tüm müslümanlar için kullanıldı. Yönetici olanların hür olması beklenirdi. Mevâli bir bakıma köleler ile hürler arası bir statü idi. Bu makalede erken dönem İslam tarihinde köle ve mevalinin aldığı üst düzey görevler ve daha çok memuriyetlere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hz. Peygamber, Dört Halife, Emevîler, idari hayat, köle, mevali

İslam’ın İlk Dönemlerinde İdari Hayatta Köle ve Mevali

PDF

___

Ârif Ahmed Abdülganî, Târihu Umerâi’l-Medîneti’l-Münevvera (h.1-1417), Dımaşk 1417/1996.
Cemil Abdullah Muhammed el-Mısrî, el-Mevâli Mevkıfu’d-Devleti’l-Ümeviyyeti Minhum; Amman 1988, s. 23,
Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yay., İstanbul 1994.
el-Belâzurî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahya (279/892), Ensâbü’l-Eşrâf, (thk. Muhammed Hamidullah), (neşr. Dâru’l-Me`ârif), Mısır 1959
……… Fütûhü’l-Büldân, (thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ`), Beyrut 1407/1987.
Güzel, Ahmet, Hülefâi Râşidîn döneminde İdâri Yapı, İstanbul 2011.
Halife b. Hayyat, Ebû Ömer el-Leysî el-Asfûrî ( 240/854), Tarîhu Halife b. Hayyât, Beyrut h.1397.
Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahman el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî (175/792), (thk. Mehdî el- Mahzûmî, İbrahim Samarrâî), Kitâbu’l-`Ayn, Necef h.1355.
Hammâş, Necdet, “Emevîler Döneminde Mevâli ve Zımmilerin İdaredeki Rolü”, çev. İrfan Aycan, AÜİFD., Ankara 1997, XXXVII, s. 37-175.
Hasan İbrahim Hasan, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, Kahire 1970.
İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kasım Abdurrahman b. Abdullah (257/871), Fütûhu Mısır ve Ahbâruhâ, (thk. Charles C. Torrey), Leiden 1920.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed (808/1406), Mukaddime, (çev. Halil Kendir), İstanbul 2004.
……….., Kitâbu’l-`İber ve Divânü’l-Mübtedei ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-`Acem ve’l- Berber, Beyrut 1996.
İbn Haldûn, Mukaddime, (çev. Halil Kendir), İstanbul 2004.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik (218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakâ, İbrahim el-Ebyârî, Abdülhafız Çelebi), Beyrut 1417/1997.
İbn İshâk, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk b. Yesâr (150/767), es-Sîretü’n-Nebeviyye li- İbn İshâk, (thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî), Beyrut 1424/2004.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr (774/1372), es-Sîretü’n-Nebeviyye (el-Bidâye ve’n-Nihâye), Beyrut 1481/1997.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889) el-Me‘ârif, neşr. Servet Ukkâşe, Kahire 1388/1969
…………., ‘Uyûnu’l-Ahbâr, Kahire 1996
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddin Muhammed b. Mükrem (711/1311), Lisânu’l-Arab, Beyrut ts.
…………, Muhtasaru Târîhu Dımaşk li İbn Asâkir, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1984.
İbn Sa`d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa`d b. Menî‘ ez-Zührî (230/844), et-Tabakâtü’l- Kebîr, (thk. Muhammed Abdülkadir Atâ), Beyrut 1410/1990.
İbn Semûre, Ömer b. Ali el-Ca’di, Tabakâtu Fukahâi’l-Yemen, (thk. Fuat Seyyid), Kahire 1957.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b.Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş- Şeybânî el-Cezerî (630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, (thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el- Kâdî), (neşr. Dâru’l-Kütübi’l-`İlmiyye), Beyrut 1407/1987.
………….., Üsdü`l-Gâbe fî Ma`rifeti’s-Sahâbe, Beyrut 1390/1970.
el-İsfehânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin b. Muhammed (356/966), Kitâbu’l-Egânî, (thk. Saffin Adnan Dâvûdî), neşr. Dâru’ş-Şâmiyye, Beyrut 1992.
el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed b. Ali (821/1418), Subhu’l-A`şâ fî Si- na`âti’l-İnşâ, neşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin- Nebîl Hâlid el-Hatîb- Seyyid Ali Nâbit, Beyrut 1407/1987.
Kehhâle, Ömer Rıza, A`lâmü’n-Nisâ fî Âlemi’l-Arabî ve’l-İslâm, neşr. Müessesetü’r-Risâle, Dımaşk 1397/1977.
el-Kettânî, Muhammed Abdülhay (1333/1915), et-Terâtibu’l-İdâriyye, I-III, (çev. Ahmed Özel), İstanbul 1983.
Mahmud Mikdâd, el-Mevâli ve Nizâmu’l-Velâ mine’l-Cahiliyye ila Evâhiri’l-Asri’l-Umevî, Dımaşk 1408/1998.
el-Mes`ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin (346/957), Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Beyrut 1408/1988.
……., et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Bağdad 1938.
el-Müberred, Ebü’l-Abbâs, Muhammed b. Yezîd (285/898), Kâmil fi’l-Lügâ ve’l-Edeb, (thk. Nu`aym Zarzûr ve dğr.), I-II, Beyrut 1987.
en-Nüveyrî, Şehâbeddin Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed (733/1332), Nihâyetü’l- İreb fî Fünûni’l-Edeb, neşr. Sâid Âşûr v.dğr., Kahire 1405/1985.
es-Safedî, Ebü’s-Safâ Selahaddin Halil b. Aybeg (764/1363), el-Vâfî bi’l-Vefâyât, neşr. Ahmed Arnaût, Beyrut 2000.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Ömer, TDV Yay., Ankara 2011.
Sarıçam, İbrahim-Erşahin, Seyfettin, İslâm Medeniyeti Târîhi, Ankara 2006.
Şemseddin Sâmi, Kamûs-i Türkî, Çağrı Yay., İstanbul 1992.
et-Taberî, Ebû Ca`fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (310/923), Târîhu’l-İslâm: Târîhu’r- Rusül ve’l-Müluk, Beyrut 1407/1987.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (748/1347), Siyeru A`lâmi’n-Nübelâ, (thk. Şuayb el-Arnaût, Selahaddin Müneccid-İbrahim Ebyâri-Muhammed Es’ad ve dğr.), Beyrut 1402/1982.
Ziriklî, Hayreddin, el-A`lâm, Kahire 1954-1959.