ETKİLENDİĞİ VE ETKİLEDİĞİ USULCÜLER BAĞLAMINDA İMÂMÜ’L-HAREMEYN EL-CÜVEYNÎ

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’yi (ö. 478/1085) yazdığı eserler ile Şâfiî usulcüler içerisinde kelamcı usul anlayışının başta gelen isimleri arasında saymak mümkündür. Usule dair el-Burhân fî usûli’l-fıkh adlı eseri kelamcılar metodu ile yazılan temel eserlerden biri olarak kabul edilmiştir. Cüveynî’nin usul anlayışının oluşumunda Bâkıllânî (ö. 403/1013), İbn Fûrek (ö. 406/1015) ve Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418-1027) gibi kelamcı usulcülerin etkisi olduğunu söylemek mümkündür. Bunların içinde özellikle Bâkıllânî’nin özel bir yere sahip olduğu söylenebilir. Cüveynî’nin usul anlayışının şekillenmesinde rol oynayan bu usulcülerin temel ortak noktası, Eş’arî kelamcı usulcülerden olmalarıdır. Cüveynî, bahsi geçen usulcülerin etkisinde kalmakla birlikte kendisinden sonra da birçok usulcüyü etkilediği görülmektedir. Söz konusu etki görüşlerini kabul etme şeklinde olduğu gibi eserlerini şerh etme olarak da karşımıza çıkmaktadır. Bu makalenin amacı, Cüveynî’nin etkilendiği, görüşlerine büyük önem verdiği ve etkilediği usulcüleri el-Burhân özelinde incelemektir. Bu minvalde Cüveynî’nin kelamcı usulcüler arasında durduğu yer tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh Usulü, Kelamcı Usulcüler, Cüveynî, Bâkıllânî

Imam al-Haramayn al-Juwayni in the Context of the Jurists He Influenced and was Influenced by

It is possible to count Juwayni as the most important representative of the theological method understanding among the Shafi'i scholars with the works he wrote. His work, al-Burhân fî usûli'l-fiqh, on the method has been accepted as one of the basic works written with the method of theologians. It is possible to say that theological scholars such as Bâqillânî, Ibn Fûrak and Abû İshâq al-Isferâyînî had an impact on the formation of Juwayni's understanding of methodology. Although Juwaynî remained under the influence of the aforementioned scholars, it is seen that he influenced many scholars after him. The interaction in question appears in the form of accepting his views, as well as annotating his works. The aim of this article is to analyze the jurists that Juwaynî influenced and that were influenced by, in the context of al-Burhan.

Keywords:

Usul al-Fıqh, Theologian Jurists, Juwayni, Bâqillânî,

PDF

___

Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzak Afifî. 4 Cilt. Riyad: Dârü’s-sumey‘î, 2003.
Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. Muntehe’s-sûl fî ilmi’l-usûl. thk. Ahmed Ferîd Mezidî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2003.
Apaydın, H. Yunus. “İbn Berhân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 11 Nisan 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-berhan
Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-islami, 1995.
Burhâneddin İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr. Kahire: Dâru’t-turâs, ts.
Cezâirî, ‘Alî b. Abdirrahmân Bessâm. “Mukaddime”. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî usûli’l-fıkh. mlf. Şemsuddîn ‘Alî b. İsmâ‘îl b. ‘Alî es-Senhâcî Ebyârî. Kuveyt: Dâru’z-ziyâ, 2013.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. 2 Cilt. Dârü’l-Vefâ, 2012.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami Neşşâr vd. Kahire: Mektebetu’l-iskenderiyye, 1969.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Culem en-Niyabî - Şebbir Ahmed el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1996.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Ğiyâsu’l-umem fi’l-tiyâsi’s-zulem. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2014.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Muğîsu’l-halk fî tercîhi’l-kavli’l-hak (İhkâku’l-hak bi ibtâli’l-bâtili fî Muğîsu’l-halk ile beraber). thk. Heysem Tuaymî. Beyrut: el-Mektebetu’l-asriyye, 2003.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2007.
Demirboğa, Selman. Cüveynî’nin Şâfiî’ye Muhalefeti -Usûl Konuları Bağlamında-. İstanbul: Nida Yayınları, 2022.
Dîb, Abdülazîm Mahmûd. Fıkhu İmâmi’l-Haremeyn Abdilmelik b. Abdillah el-Cüveynî: Hasaisühu-eserühu-menziletühu. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2013.
Ebû Züneyd, Abdulhamid Ali. “Mukaddime”. el-Vusûl ile’l-usûl. mlf. Ebü’l-Feth Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbn Berhân. Riyad: Mektebetü’l-me‘ârif, 1983.
Ebü’l-Muzaffer İsferâyînî, Tahir b. Muhammed. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-firkati’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-turas, 2010.
Ebyârî, Şemsuddîn ‘Alî b. İsmâ‘îl b. ‘Alî es-Senhâcî. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. ‘Alî b. Abdirrahmân Bessâm el-Cezâirî. Kuveyt: Dâru’z-ziyâ, 2013.
Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk, 1980.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 2010.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Şifâu’l-ğâlîl fî beyâni’ş-şebehi ve’l-muhayyeli ve mesâliki’t-ta’lil. thk. Hamd el-Kubeysî. Bağdat: Matbaatu’l-irşâd, 1971.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmud İbrahim - Muhammed Muhammed Tamir. Kahire: Dâru’s-selâm, 1997.
Ğâmidî, Muhammed b. Said. b. Avvad. Ebûbekir İbn Fûrek ve arâuhu’l-usûliyye. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-kurâ, 1421.
Heyto, Muhammed Hasan. “Mukaddime”. el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. mlf. Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî. Dımaşk, 1980.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī. Tebyînü kezibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-‘arabî, 1404.
İbn Berhân, Ebü’l-Feth Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Vusûl ile’l-usûl. thk. Abdulhamid Ali Ebû Züneyd. Riyad: Mektebetü’l-me‘ârif, 1983.
İbn Reşîk, Ebû Alî Hüseyin b. Ebü’l-Fazl Atîk b. Hüseyin er-Rib‘î. Lübâbü’l-mahsûl fî ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Gazzâlî Ömer Câbî. Dübey: Dârü’l-buhûs li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 2001.
İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Muhtasarü Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. thk. Nezir Hamâdû. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1986.
İltaş, Davut. “Fıkıh Usulü Yazımında ‘Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 2 (2009). https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilimname/issue/3507/47666
İltaş, Davut. Kelamcı Usulcülerin Delalet Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2020.
İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî. et-Temhîd fî tahrîci’l-furû‘i ‘ala’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 2013.
İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî. Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl. Alemu’l-kutub, ts.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl fi ihtisari’l-mahsûl-fi’l-usûl. thk. Sıdkî Cemîl el-Attâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2004.
Kaya, Eyyüp Said. “Mâzerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Nisan 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/mazeri
Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammar et-Talıbî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, ts.
Muhammed Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer Mahlûf el-Münestîrî. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdulmecîd Hayâlî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2003.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu İsa el-Babî el-Halebî, 1955.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1992.
Safiyyüddîn el-Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Hindî el-Urmevî. Nihâyetu’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleyman Yusuf - Sa‘d b. Sâlim Suveyh. Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1996.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Kavâtı‘u’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Hafız b. Ahmed el-Hakemi. Riyad: Mektebetü’t-tevbe, 1998.
Sevgili, M. Macit. İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Cem‘u’l-cevâmi‘ (el-Bedru’t-talı’ fi halli cem‘i’l-cevâmi‘ şerhi ile birlikte). thk. Murtazâ ‘Alî b. Muhammed ed-Dâğıstânî. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 2005.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. thk. Ahmed Cemal Zemzemi - Nureddin Abdulcebbar Sağıri. Dübey: Dâru’l-buhûs, 2004.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Ref‘u’l-hâcib an Muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Alemu’l-kutub, 1999.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tannâhî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulu. Dâru hacr, 1413.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lüma‘ fî usûli’l-fıkh. thk. Muhyiddîn Dîb Mistû - Yûsuf Alî Bedîvî. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1995.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. Şerhu’l-Lümâ‘. thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1988.
Şûşâvî, Ebû Alî b. Hüseyin b. Alî b. Talha er-Recrâcî. Ref‘u’n-nikâb an Tenkîhi’ş-Şihâb. thk. Ahmed b. Muhammed es-Serrâh - Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2004.
Tâceddin el-Firkâh, Ebû Muhammed Tâcüddîn Abdurrahmân b. İbrâhîm b. Sibâ‘ el-Firkâh el-Fezârî el-Bedrî. Şerhu’l-Varakât. thk. Sare Şafi el-Hacırî. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1997.
Talıbî, Ammar. “Mukaddime”. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. mlf. Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî el-Mâzerî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, ts.
Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülkadir Abdullah el-Ânî. Kuveyt: Vezaretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
Zuhaylî, Muhammed. el-İmâmu’l-Cüveynî İmâmu’l-Haremeyn. Dımaşk: Dâru’l-kâlem, 1992.