27 MAYIS 1960 ASKERİ MÜDAHALESİ’NDEN 15 TEMMUZ DARBE GİRİŞİMİ’NE TÜRKİYE’DE SİYASÎ YASAK VE MAHKÛMİYETLER

Birkaç yıl sonra bir asrı devirecek olan Türkiye Cumhuriyeti devletinin geçmişinde askeri müdahale, muhtıra ve darbe teşebbüsleri gibi Türk siyasal yaşamını ters-düz eden birçok olay örgüsü vardır. 1923’te kurulan genç Cumhuriyet, 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980’de olmak üzere iki askeri müdahale; 12 Mart 1971 ve 28 Şubat 1997’de olmak üzere iki askeri muhtıra; 15 Temmuz 2016 tarihinde de bir darbe teşebbüsü ile karşı karşıya kaldı. 15 Temmuz dışında, bu süreçlerin aktif aktörü olan Türk Silahlı Kuvvetleri, her askeri darbe ve muhtıradan sonra devlet yönetiminde yeni oluşumlara yöneldi. İşte bu anlamda askeri müdahaleyi gerçekleştirenlerin öncelikli amaçlarından biri, kurum olarak sivil denetimi mümkün olduğu kadar uzaklaştırmak oldu. Bu bağlamda, 15 Temmuz haricinde geçmişteki askeri darbe ve muhtıralar her alanda olduğu gibi siyaset kurumuna da çok zarar vermişti. Bu darbe ve muhtıralardan sonra parti kapatmaları, siyasî davalar, tutukluluklar ve idamlar yaşandı. Aktörleri, oluşum, gelişim ve sonuçlarıyla diğerlerinden ayrı ele alınması gereken 15 Temmuz darbe girişiminde ise Türk milletinin iradesini arkasına alan siyaset kurumu, tarihte ilk kez bir darbe girişiminin başarısız kalmasında önemli rol oynadı. 1960, 1971, 1980 ve 1997’deki oluşumlardan (1960 ve 1980 olanı) bütün siyasilerin iktidardan indirilip sonradan yerlerine yeni bir siyasi düzen kurulması şeklinde gerçekleşmişti. Diğer ikisi (1971 ve 1997) ise askeri gücün, devlet yönetimindeki siyasiler üzerinde baskı kurması şeklindeydi. Bu örneklemlerin Türkiye’deki siyasete doğrudan yahut dolayı biçimde etkisinden hareketle ele alınan ve dönemin kaynaklarına dayanılarak hazırlanan çalışmanın içeriğini, 27 Mayıs’tan 15 Temmuz’a Türkiye’de gerçekleşen askeri müdahalelerin siyasete olan etkisi oluşturmaktadır.

FROM THE 27 MAY 1960 MILITARY COUP TO THE 15 JULY COUP ATTEMPT IMPRISONMENTS AND POLITICAL PROHIBITION IN TURKEY

There are many plots like military coups, memorials, coup attempt that changed Turkish political life in the history of Turkey, which is nearly a century old. New young republic that established in 1923 came across two military coups; in 27 May 1960 and in 12 Semtember 1980 and two memorials; in 12 March 1971 and in 28 February 1997 and also one coup attempt in 15 July 2016. Except from 2016 July attempt, Turkish Armed Forces brought their new formation to the state management in all other interventions . One of the main aims of these interveners is to dectract civil governance from institutions as much as possible. In this context, except from 15 July coup attempt other interventions damaged politics and its institutions like did all other fields. After interventions Turkey experienced death penalties, political cases,imprisonments, closing political parties etc. On the other hand, for the first time in Republic of Turkey civil political institution that got Turkish Nation’s will played a significant role to fail 15 July 2016 Coup attempt that is different from other interventions by its actors, progress and outcomes. While 1960 and 1980 military interventions brought a new political order and owerthrowed old political parties and actors, 1971 and 1997 memorials were backstage opressions of soldiers to the political leaders. This work,based on sources of that area, includes the effects of military interventions to the politics that happened in the history of Turkey from 27 May to 15 July .

Keywords:

27th May, 12th September, 12th March, 28th February 15th July, Politics and Coup,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
Cumhuriyet Senatosu Tutanakları, (1961-1965).
Dakika Dakika FETÖ’nün Darbe Girişimi, Anadolu Ajansı Yay., Ankara, 2016.
Halk Oylaması Sonuçları 2007, 1988, 1987, 1982, 1961, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara, 2008.
15 Temmuz Darbe Girişimi ve Milletin Zaferi, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, Ankara, 2018.
Millet Meclisi (MM) Tutanakları, (1961-1965).
Milli Birlik Komitesi Tutanakları, (1960-1961).
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Zabıt Ceridesi Tutanakları (1983-1987).
Yüksek Adalet Divanı Kararları, İstanbul-Yassıada (14 Ekim 1960-15 Eylül 1961), 1.
Baskı, Kabalcı Yay., Yayına Haz. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul, 2007.
Akademik Bakış Dergisi,
Akis,
Akşam,
Ayın Tarihi,
Cumhuriyet,
Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi,
Demokrat İzmir ,
ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar Dergisi,
Hürriyet ,
Milli Yol,
Milliyet,
Radikal,
Resmî Gazete,
Sabah,
Son Havadis,
Tercüman,
Turkish Studies,
Ulus,
Vatan,
Yön,
Zafer.
AĞAOĞLU, Samet, Marmara’da Bir Ada, 2. Baskı, Baha Matbaası, Basım yeri yok, 1972.
AHMAD, Feroz ve AHMAD, Bedia Turgay, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971 , Bilgi Yay., Ankara, 1976.
AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, 1. Baskı, Sarmal Yay., Çev. Yavuz Aloğan, İstanbul, 1995.
ARCAYÜREK, Cüneyt, Darbeler ve Gizli Servisler, 4. Baskı, Bilgi Yay., İstanbul, 1989.
ÂŞIK, Süleyman, Türk Siyasî Tarihinde ANAP ve Turgut Özal, 1. Baskı, Kopernik Kitap Yay., İstanbul, 2019.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam (1950-1964), 1. Baskı, C.III, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1968.
BAKŞIK, Şeref, CHP ile Bir Ömür, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul, 2009.
BAŞGİL, Ali Fuad, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, Çeltüt Matbaası, İstanbul, 1966.
BAYRAMOĞLU, Ali, 28 Şubat Bir Müdahalenin Güncesi, İletişim Yay., İstanbul, 2007.
BİBEROĞLU, M. Kemal, Demokrat Parti ve Sonrası Anılarım, Demokratlar Kulübü Yay. No: 15, Ankara, 1997.
BİLGİÇ, Sadettin, Hatıralar, 2. Baskı, Boğaziçi Yay., Ankara, 2002.
BİRAND, Mehmet Ali-DÜNDAR Can ve ÇAPLI Bülent, Demir Kırat, (Bir Demokrasinin Doğuşu), İstanbul, 1991.
CEM, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2010.
CEMAL, Hasan, Tank Sesiyle Uyanmak, Bilgi Yay., 1986.
ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi-1950’den Günümüze, İmge Yay., Ankara, 2000.
DEMİREL, Tanel, Adalet Partisi İdeoloji ve Politika, İletişim Yay., İstanbul, 2004.
DOĞAN, Yalçın, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), 1. Baskı, Tekin Yay., İstanbul, 1985.
DONAT, Yavuz, Yavuz Donat’ın Vitrininden 2- Buyruklu Demokrasi 1980-1983, 2. Baskı, Bilgi Yay., 1987.
DURSUN, Davut, Ertesi Gün; Demokrasi Krizlerinde Basın ve Aydınlar 27 Mayıs, 12 Mart ve 12 Eylül, 1. Baskı, İşaret Yay., İstanbul, 2000.
DÜNDAR, Can, Anka Kuşu: Erdal İnönü Anlatıyor, 2. Baskı, İmge Kitabevi Yay., Ankara, 2009.
ERER, Tekin, Yassıada ve Sonrası, Rek-Tur Kitap Yay., İstanbul, 1965.
ERİM, Nihat, Günlükler (1925-1979), 1. Baskı, C.II, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2005.
ERKANLI, Orhan, Askeri Demokrasi, Güneş Yay., İstanbul, 1987.
EVREN, Kenan, Kenan Evren’in Anıları, Milliyet Yay., İstanbul, 1991.
HALE, William, Türkiye’de Ordu ve Siyaset, 1. Baskı, Alfa Yay., Çev. Ahmet Fethi, İstanbul, 2014.
ILICAK, Nazlı, 28 Şubat Sürecinde Din, Siyaset ve Laiklik, Birey Yay., İstanbul, 1999.
İNÖNÜ, İsmet, Defterler (1919-1973), 3. Baskı, C.II, Yapı Kredi Yay., Yayına Haz. Ahmet Demirel, İstanbul.
KELEŞ BELEN, Nezahat, Türkiye’ye Damgasını Vuran Bir Dönem, Bir Olay, Bir Yaşam: Dr. Baha Akşit, Turgut Yay., 1995.
LEWIS, Bernard, Demokrasinin Türkiye Serüveni, 1. Baskı, Yapı Kredi Yay., Çev. Hamdi Aydoğan-Esra Ermert, İstanbul, 2003.
MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi (Makaleler-4), 1. Baskı, İletişim Yay., İstanbul, 1991.
MÜLÂYİM, Ziya Gökalp, İsmet İnönü’den Siyaset Dersleri Niteliğinde Anılar, Yetkin Basımevi, Ankara, 2014.
ÖZBUDUN, Ergun, Siyasal Partiler, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., Sevinç Matbaası, Ankara, 1979.
SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasa’nın Anlamı, 5. Baskı, Gerçek Yay., İstanbul, 1979.
TOKER, Metin, İsmet Paşayla 10 Yıl C.4 (1961-1964), 1. Baskı, Burçak Yayınları, İstanbul, 1969.
TURAN, Şerafettin, İsmet İnönü (Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği), Bilgi Yay., İstanbul, 2003.
TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi (Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye-27 Mayıs 1960-12 Eylül 1980),1. Baskı, Bilgi Yay., C.5, İstanbul, 2002.
TURGUT, Hulûsi, 12 Eylül Partileri,ABC Yay., 2. baskı, İstanbul, Mayıs, 1986.
TURGUT, Hulûsi, Demirel’in Dünyası, ABC Yay., C.1, İstanbul, 1992.
ULAY, Sıtkı, Harbiye Silah Başına-General Sıtkı Ulay’ın Hatıraları, Kitapçılık Ticaret Ltd. şti. Yay., İstanbul, 1968.
YILDIZ, Nuran, Türkiye’de Siyasetin Yeni Biçimi Liderler, İmajlar ve Medya, Phoenix Yay., 1. Baskı, Ankara, 2002.
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 1. Baskı, İletişim Yay., Çev. Yasemin Sanar Gönen, İstanbul, 1995.
AVCIOĞLU, Doğan, Yön, Yıl: 1, S.1, 20 Aralık 1961.
ÇAHA, Ömer - BAYKAL, Ömer, “Millî Görüş Hareketinin Kuruluşu: Türk Siyasetinde Milli Nizam Partisi Deneyimi”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19/3, 2017.
ÇAKMAK, Fevzi, “27 Mayıs’tan 12 Eylül’e İzmir”, İzmir Kent Ansiklopedisi, 1. Baskı, C. II, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yay., İzmir, 2013.
ÇAKMAK, Fevzi, “Cumhuriyet Halk Partisi’nin “Ege Vazife Gezisi ve 1959 Yılı Uşak-İzmir Olayları”, Turkish Studies, Volume: 9/10, (Ankara-Türkiye), 2014.
ÇAVUŞOĞLU, Hüseyin, “Süleyman Demirel’in Siyasal Hayatı ve Kişisel Özellikleri’’, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.21, S.3, 2016.
GÜLMEZ, Nurettin - ÂŞIK, Süleyman, “Celal Bayar’ın Kayseri Cezaevi’nden Tahliyelerinin Basına Yansımaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/29, Güz, 2014.
KIRKPINAR, Nurullah, “Türkiye’de Darbe Geleneğine Bir Örnek: 27 Mayıs 1960 Darbesi ve Toplumsal Etkileri”, 15 Temmuz Darbe Girişimi ve Türkiye Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler), 24-26 Mayıs 2017, 1. Baskı, C.2, Nobel Akademik Yay., Muş, 2018.
NADİ, Nadir, “Bu Gidişle Zor”, Cumhuriyet, 3 Haziran 1962.
ÖCAL, Beyhan, “12 Eylül’den 28 Şubat’a Darbe Söylemlerindeki Değişimin Analizi”, ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar Dergisi, S.1/4, 2009.
ÖZDEMİR, Hikmet, “Demokrasiye Geçiş ve Menderes Dönemi”, Türkler Ansiklopedisi, C.XVI, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002.
SUNAY, Cengiz, “Türk Siyasetinde 27 Mayıs Darbesi ve Sonrası”, Demokrasi Platformu, (Demokrat Parti ve Menderes Özel Sayısı-2), C.5, S.18, 2009.
ŞENER, Mustafa, “Türkiye İşçi Partisi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce-Sol, 2. Baskı, C.8, İletişim Yay., İstanbul, 2008.
TOKER, Metin, “Prim”, Akis, 18 Haziran 1962.
TOKER, Metin, “Kuyuya Düşen Adamı Kurtaracağım”, Cumhuriyet, 13 Mayıs 1969.
TOKER, Metin, “DP’lilere Siyasî Hak Teklif Meclis’te”, Milliyet, 8 Mayıs 1969.
TOKER, Metin, “Yassıada Mahkûmlarına Siyasî Af Tasarısı Meclis’te”, Akşam, 8 Mayıs 1969.
TOKER, Metin, “Eski DP’lilerin Siyasî Haklarının İadesini İsteyen Tasarı Meclis’te”, Zafer, 8 Mayıs 1969.
TOKER, Metin,“ Sunay, Demirel ve İnönü, Son Olayları Görüştü”, Cumhuriyet, 14 Mayıs 1969.
TOKER, Metin, “Sunay, İnönü ve Demirel’le Görüştü”, Akşam, 14 Mayıs 1969.
TOKER, Metin, “Üç Büyükler Çankaya’da Toplandı”, Milliyet, 14 Mayıs 1969.
TOPÇU, İlyas - AKILMAK TOPÇU, Sema, “Adnan Menderes’in Yargılanması ve İdamı”, Akademik Bakış Dergisi, S.61, Mayıs- Haziran 2017.
YALANSIZ, Nedim, “27 Mayıs Darbesi Sonrası Celal Bayar ve Eski Demokrat Partililerin Türk Siyasi Hayatına Etkileri”, Turkish Studies,V.7/3, Ankara, Summer, 2012.
KIRKPINAR, Nurullah, 27 Mayıs Askeri Müdahalesinin Ardından Türk Siyasetinin Yapılanma Dönemi (1961-1965), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2015.
SUNAY, Cengiz, 12 Eylül Dönemi Türk Siyasetinde Sivil-Asker İlişkileri 1980- 1987, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2009.
http://www.ysk.gov.tr/ (Güncelleme Tarihi: 05.03.2020).
https://www.tbmm.gov.tr/docs/ortak_bildiri.pdf (Güncelleme Tarihi: 03.04.2020)