19. YÜZYILDAN BALKAN SAVAŞLARINA MAKEDONYA’DA SALGIN HASTALIKLAR

Yüzyıllardır toplumları olumsuz etkileyen salgın hastalıklar, sıklıkla ölüm gibi ciddi sonuçlara sebep olmuştur. Bu durumdan Osmanlı Devleti de nasibini almıştır. 19. yüzyıldan Balkan Savaşlarına kadar geçen süreçte Osmanlı Devleti Rumeli sınırlarındaki Makedonya’da başta kolera olmak üzere, veba, çiçek hastalığı gibi salgınlarla mücadele etmiştir. Belediyeler burada hastalıkların yayılmasını önlemek amacıyla birtakım önlemler alırken zaman zaman halkın hijyenini sağlamakta yetersiz kalmışlardır. Bu nedenle de bölgede dönemsel olarak birçok salgın ile karşılaşılmıştır. Çalışmanın amacı Makedonya’daki salgın hastalıkları mümkün olduğu ölçüde tespit etmek ve salgınlara ilişkin çıkarımlar yapmaktır. Çalışmada ana kaynak olarak Osmanlı arşiv belgeleri, Türk ve Yabancı süreli yayınlarından yararlanılmıştır. Bu kaynakların yanı sıra tıp ve salgın tarihine ilişkin kitaplar, tezler ve makaleler detaylı olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Karantina, Salgın, Kolera, Veba, Çiçek Hastalığı

FROM THE 19TH CENTURY TO THE BALKAN WARS EPIDEMICS IN MACEDONIA

Epidemics that have adversely affected societies for centuries have often caused serious deaths. The Ottoman Empire also got its share from this situation. In the period from the 19th century until the Balkan Wars, Macedonia at the Rumeli borders of the Ottoman Empire struggled with epidemics such as cholera, plague and smallpox. While the municipalities took some measures to prevent the spread of the diseases, they were often insufficient to provide the hygiene of the people. For this reason, there have been many periodic epidemics in the region. The aim of the study is to detect the epidemic diseases in Macedonia as much as possible and to make inferences regarding the epidemics. Ottoman archive documents, Turkish and foreign periodicals were used as the main source in study. In addition to these sources, medical and epidemic history books thesis and articles were examined in detail.

Keywords:

Quarantine, Epidemic, Cholera, Plague, Smallpox,

PDF

___

I. Arşivler
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO), 817/ 61204,
Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO), 822/ 61640,
Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT. ) , 1383/ 113
Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT. ), 2156/130,
Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT. ), 2322/94,
Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT. , 1779/132
Dâhiliye Muamelat (DH. TMIK. M.. ) , 5/ 20,
Hariciye Nezareti (HR. SFR. .), 04. 591/ 22,
Hariciye Nezareti (HR. SFR.), 04. 591/ 30
Teftişat-ı Rumeli Evrakı ( Rumeli Müfettişliği) Makamat Evrakı, TFR. I. . MKM., 6/152,
Teftişat-ı Rumeli Evrakı ( Rumeli Müfettişliği) Selanik Evrakı TFR. I. . SL. . , 24/ 2326,
Yıldız, Askeri Maruzat Y. , PRK. ASK. , 58/72
Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y. . P.RK. SH.), 2/27,
Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y. . P.RK. SH.), 58/72.
II. Resmi Yayınlar
Documents of the City of Boston: Vol.1, Boston (Mass.), City Council, January, 1867.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 1, Cilt: 6, İçtima: 3. Public Health Reports, Vol. XIV, No: 27, Washington, 1899.
III. Süreli Yayınlar
Acta Medico Historica Adriatica
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi
Belleten
Cerrahpaşa Tıp Dergisi
Connecticut Western News
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi
Evening Times-Republican
Journal of Strategic Research in Social Science
Journal of Turkish Studies
İslam Ansiklopedisi Milli Eğitim Basımı
İslam Ansiklopedisi Türkiye Diyanet Vakfı
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi
Karadeniz İncelemeleri Dergisi
La Vanguardia
Lokman Hekim Dergisi
Moniteur Oriental
Mütalaa
New-York Daily Tribune
New York Herald
New York Orleans Daily Democrat
Osmanlı Bilimi Araştırmaları
Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi
Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi
Rumeli
Silah (Salah)
Syracuse Journal
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
The Birmingham Age-Herald
The Chicago Tribune
The Daily Union
The Evening Times
The Indianapolis Journal
The New Orleans Daily Democrat
The San Francisco Call
The St. Louis Republic
The Sun
The Times
The Weeling Intelligencer
Toplumsal Tarih
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi
Türkiye Barolar Birliği Dergisi
Üsküb
Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları
IV. Kitaplar
BAYAT, Ali, Haydar, Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2010.
BRAİLSFORD, Henry, Noel, Macedonia Its Races and Their Future , Methuen & Co., 36 Essex Street W.C. , London, 1906.
BULUT, Elif, BULUT, Alper, AYSERT, YILDIZ, Pınar, YILDIZ, Abdullah, “Savaş İçinde Savaş; Tifüsle Gelen Ölüm Inside Wars; Typhus Deaths in Warfare”, Uluslararası Savaş ve Kültür Sempozyumu Amasya 17-19 Kasım 2017.
BURRALL, Frederick, Augustus, Asiatic Cholera , William Wood & CO. , 61 Walker Street, New York, 1866.
CANDEĞER, Ümmügülsüm, “İngiliz Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar (1910-1913)”,III. Uluslararası Avrasya Multidisipliner Çalışmalar Kongresi, Gaziantep 4-7 Nisan 2019, Editör Doç. Dr. Ümran Türkyılmaz, Atabek Movlyanov, İKSAD Yayınevi, Gaziantep, 2019.
DOUKAS, Mikhael, Tarih Anadolu ve Rumeli, 1326-1462, Çeviren: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınlar, İstanbul, 2008.
HADİJİNASTASİS, Marios, Frontiers of the Ottoman Imagination Studies in Honour of Rhoads Murphey, Brill, Leiden, 2015.
HARDİNG, Richard, Davis, With the French in France and Salonika, Charles Scribner’s Sons, New York, 1916.
HARRİSON, Tinsley, Randolph, Correspondence Relative to The Contagion of Plague and the Quarantine Regulations of Foreign Countries 1836-1843, St. Martin’s Lane, London, 1843.
KILIÇ, Orhan, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri”, Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, Editörler Muzaffer Şeker, Ali Özer, Cem Korkut, Türkiye Bilimler Akademisi, TDV Yayın Matbaacılık, Birinci Baskı, Ankara, 2020.
KOFER, Petter, Colera in Ships and The Aim Quarantines , Transled by D.D. Cunningham, Thacker, Spink an Co. , 1873.
NASUHBEYOĞLU, Tayfun, Balkan Tarihine Genel Bir Bakış, Pusula Derneği, İstanbul, 2008.
POLLİTZER, Robert, Cholera Studies, Bulletin de l’ Organisation mondiale de la Sante, Bulletin of the World Health Organization, No: 10, 1954.
POLLİTZER, Robert, Cholera, World Health Organization Monograph Series No: 43, George Williams Hooper Foundation, University of California, San Francisco, USA, S. Swaroop, Ph. D. M. P.H. Chiefs, Statistical Studies Section, World Health Organization, W. Burrows, M.D. Proffesor of l’v microbiology, University of Chicago, Chicago, 1959.
SARIYILDIZ, Gülden, “ XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri 22-23 Mayıs 2000 Bildiriler “Globus” Dünya Basımevi, İstanbul, 2001.
UZER, Tahsin, Makedonya Eşkiyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1999.
WALKERS, T. , Bulletins and Other State Intelligence, Part I January-June, Harrison and Sons London Gazette Office, St. Martin’s Lane, London, 1879.
YAŞAYANLAR, İsmail “ Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Editörler: Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
YAŞAYANLAR, İsmail, “Osmanlı Döneminde Uygulanan Deniz Karantinasına İlişkin Bazı Bilgiler”, Âb-ı Hayat-ı Aramak Gönül Tekin’e Armağan, Yayıma Hazırlayanlar, Ozan Kolbaş, Orçun Üçer, Yeditepe Yayınevi, 1. Baskı, İstanbul, 2018
YILDIRIM, Nuran, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler Kurumlar, Sağlık Tarihi Yazıları 1, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2014.
V. Yayınlanmamış Tezler
AYAR, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera Salgını: İstanbul Örneği (1892 – 1895), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2005.
BAYRAM, Selahattin, Osmanlı Dönemi Selanik Limanı: 1869-1912, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2009.
ÇAPAN, Leyla, 19. Yüzyıl Sonunda İstanbul’da Yabancı Misyonlar Tarafından Yapılmış Hastahane Binaları, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002.
KARATEPE, Mustafa, I. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul, 1999.
MERCAN, Burcu, XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Çiçek Salgınları ve Çiçek Hastalığı ile Mücadele , Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli, 2017.
SAATÇİ, Meltem Begüm, Makedonya Sorunu (1903-1913), Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Antalya, 2004.
SAFA, Lina, Osmanlı Döneminde Selanik, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2017.
YILDIZ, Fatma, 19. Yüzyıl’da Anadolu’da Salgın Hastalıklar (Veba, Kolera, Çiçek, Sıtma ) ve Salgın Hastalıklarla Mücadele Yöntemleri, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2014.
VI. Makaleler
AKTEPE, M. Münir, “Kosova”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 26, Ankara, 2003, ss. 216-219.
ALKOY, Seval, “ Olası Biyolojik Silah Olarak Yeniden Gündeme Gelen Eski Hastalık”, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, Cilt 12, Sayı 7, 2003, ss. 246-247.
AYAR, Mesut, “Osmanlı’nın Rumeli Topraklarında 1892- 1895 Kolera Salgını”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, The Journal For South-Eastern, European Studies, Yıl: 2010, Sayı: 17, İstanbul, 2011, ss. 19-28.
AYAR, Mesut, Kılıç, Yunus, “ Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, Kış 2017, ss. 163-181.
BİNGÜL, Şeyhmus, “ Alemdar Gazetesi’ne göre 1911 Yazında İstanbul’un Kolera ile İmtihanı”, Lokman Hekim Dergisi, Cilt 10, Sayı 3, 2020, ss. 360- 367.
ÇAPA, Mesut, “ Balkan Savaşında Kızılay (Osmanlı Hilali Ahmer) Cemiyeti,” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Yıl 1, Sayı 1, Ankara, Haziran 1990, ss. 89-115.
ÇORUH, Haydar, “ Osmanlı Döneminde Bataklık Islah Çalışmaları (1840- 1920)”, Journal of Strategic Research in Social Science, Vol 5, Issue 1, 2019, ss. 267-294.
DOĞAN, Hanzade, İnci, Hot, Kesmezacar, Özgü, “Difteri Aşısı: Koruyucu Hekimlik Tarihinden Bir Örnek”, Cerrahpaşa Tıp Dergisi, sayı 37, 2006, ss. 110-114.
JOSİMOVSKA, Verica, “Military Hospitals in The Vardar Region of Macedonian from The Ottoman Period”, Medical Journal, Vol 21 (1), 2016, ss. 112-115.
HATİPOĞLU, Nevin, Hatipoğlu, Hüsem, Kuzdan, Canan, Şanlı, Kamuran, Engerek, Nuri, Şiraneci, Rengin, “Kızamık Measles”, JOPP Dergisi, Cilt 5, Sayı 3, 2013, ss. 105-113.
İNALCIK, Halil, “Rumeli” , İslam Ansiklopedisi, 9. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1964, ss. 766-773.
KOCAOĞLU, Burak, “Veba Hastalığı’nın Osmanlı Ordusu’na Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 28, Isparta, 2017, ss. 209-216.
KOLOĞLU, Orhan,” Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt VI, Sayı 2, 2005, ss. 139-150.
KOTSİOU, Antonia, Michalaki, Vasiliki, Anagnostopoulou, Helen, N,“Devastating Epidemics in Recent Ages Greek Populations”, Acta Medico Historica Adriatica; Vol: 15, No:2, 2017, ss. 283-290.
KÖKSAL, Ahmet, “ 1897 Türk-Yunan Harbinde Trabzon Redif Taburları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Bahar 2018; (24), ss. 235-268.
NİŞANCI, Dilaver, “Salgın Hastalıklar ve Salgın Hastalıklar Özelinde Sağlık Hakkına Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Bakış Açısı ile Ulusal Mevzuatın COVID-19 Özelinde Değerlendirilmesi”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 150, 2020, ss. 85-123.
OKTAY, Osmançavuşoğlu, Emel, “Çözülemeyen Makedonya Sorunu ve Makedonya Türkleri”, Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, Derleyen: Erhan Türbedar, ASAM Yayınları, Ankara, 2003.
ÖZLÜ, Zeynel, “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında), Belleten, Cilt 81, Sayı 291, Ağustos 2017,ss. 419-486.
PARILDAR, Hülya, “Tarihte Bulaşıcı Hastalık Salgınları”, Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, 30 (Ek sayı), İzmir, 2020, ss. 19-26.
PRİFTİ, Kristaq, “ Manastır”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 27, Ankara, 2003, ss. 562-563.
SARIYILDIZ, Gülden, “ Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, Cilt LVIII, Sayı 222, Ağustos 1994, ss. 329-376.
ŞEHSUVAROĞLU, Bedii, N. , “ Kolera ile Mücadelede Türklerin Rolü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1. Seri, Sayı: 3, Aralık 1967, ss. 54-57.
TEVFİK, Osman, “Kolera Aşısı”, Mütalaa, 17 Kânunuevvel 1312.
UNAT, Ekrem, Kadri, “Osmanlı İmparatorluğunda 1910-1913 Yıllarındaki Kolera Salgınları ve Bunlarla İlgili Olaylar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Editör Nil Sarı, İstanbul, 1995, ss. 55-66.
VARELLA, Evangelia A. , “Santé et Médicament Dans la Ville de Thessaloniki Byzantine et Ottomane”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt VI, Sayı: 2, 2005, ss. 183-196.
VARLIK, Nükhet, “ The plague that never left: restoring the Second Pandemic to Ottoman and Turkish history in the time of COVID-19”, New Perspectives on Turkey, Volume 63, November 2020, ss. 176-189.
YARAMIŞ, Ahmet, KATAR, Selahattin, “Çoklu Sistem Tutulumu ile Seyreden Difteri Vakası”, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, Cilt 49, 2006, ss. 221- 224.
YAŞAYANLAR, İsmail, “ Korona Günlerinden Tarihe Bakmak II: Osmanlı Devleti’nde Dezenfeksiyon Uygulamaları”, Toplumsal Tarih, Mayıs 2020, ss. 48-53.
YAŞAYANLAR, İsmail “Kolera Salgınları Sebebiyle Avusturya-Macaristan ve Osmanlı İmparatorlukları Arasındaki Sıhhi Münasebetler (1865-1894)”, Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Vol 53, December 2020, ss. 427-441.
YAZICI, Sibel, “ Meclis-i Mebusan Bütçe Görüşmelerinde Salgın Hastalılarla İlgili Tartışmalar ve Öneriler (1914-1918)”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 8, Nisan 2019, ss. 70-92.
____________CholeraEpidemiezuKonstantinopelundVerhaltungsmassregelnda Bei”, Türk Tıp Tarihi Arkivi, Cilt 1. No. 4. 1935, ss. 152-156.
VII. İnternet Kaynakları
http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/Kartpostal/Krt_028178.pdf (Erişim Saati: 18.07).
https://www.florence.com.tr/kizil-hastaligi (Erişim Saati: 11.12).
h t t p : / / k a t a l o g . i s t a n b u l . e d u . t r / c l i e n t / t r _ T R / d e f a u l t _ t r / s e a r c h / results?te=&lm=IUNEKABDUL (Erişim Saati: 18.35).
https://library.ircica.org/Biblio/SarchResult?HasDigital=&KeyField=SearchK eyword&Searchkeyword=Selanik+Hamidiye+Hastahanesi+hastabak% C4%B1c%C4%B1lar%C4%B1 (Erişim Saati: 19.39).
https://www.turkcebilgi.com/guayaquil (Erişim Saati: 22.56).
https://www.open.ac.uk/researchprojects/makingbritain/content/h-n- brailsford (Erişim Saati: 12.48).