ZORUNLULUKLA İLİŞKİLENDİRİLEN MÜMKÜN VARLIK TASAVVURUNUN İSLÂM FELSEFESİNDEKİ KONUMU VE MÜTEAHHÎR DÖNEM KELÂMINA YANSIMALARI

İslâm düşüncesinde varlık imkânla ilişkisi bakımından üç biçimde değerlendirilmiştir. İlki, zâtında imkân bulundurmayan varlık olup bu, Tanrı'dır. İkincisi, zâtında imkânı bilkuvve olan ve zorunlu olmayan varlıktır. Bu varlık var olmak zorunda değildir. Var olmaya da yok olmaya da eşit mesafededir. Bu iki yaklaşım hem İslâm felsefesi hem de kelâmda ittifakla kabul edilmiştir. Üçüncü yaklaşımda ise imkân, varlıktan önce olmayıp, aksine zâtta imkânı bilfiil varlığıyla birlikte bulunur ve başkasıyla zorunlu şeklinde ifade edilir. İslâm filozofları ay üstü âlem, akıllar ve diğer ezeli yaratıkları bu şekilde başkasıyla zorunlu kategorisinde değerlendirir. Bilfiil var olan varlığı bir şekilde zorunlulukla ilişkilendiren filozoflar karşısında kelâmcılar ise imkân vasfının zorunluluk ile bir arada kullanılmaması gerektiğini ileri sürerler. Bu çalışmada İslâm felsefesi ve kelâmda zorunluluğun mümkün varlıkla ilişkilendirilmesi bakımından ortaya çıkan farklı yorum ve anlayışların bu disiplinlerin varlık tasnifi, âlem tasavvuru, âlemin yaratılması ve ezelîliği, Tanrı-âlem ilişkisi gibi konularında ne gibi yansımaları olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla öncelikle imkân kavramının arka planı genel hatlarıyla açıklandıktan sonra İslâm filozoflarının ortaya koyduğu biçimde zorunlulukla ilişkilendirilen mümkün varlık tasavvuru incelenmiştir. Daha sonra müteahhir dönem kelâmcıların bu tasavvura yönelik itirazları ilk olarak varlık tasnifi ikinci olarak ise metafizik sonuçları açısından iki başlık altında ele alınmıştır.

THE POSITION OF THE CONCEPTION OF THE POSSIBLE BEING WHICH ASSOCIATED WITH NECESSITY IN ISLAMIC PHILOSOPHY AND ITS REFLECTIONS ON THE TERM OF MUTAAKHIRIN KALAM

In Islamic thought, being (wujūd) was evaluated in three ways in relation to the possibility (imkân). The first is God, who has no possibilities in his essence (zât). The second is the entity, possibility of which is latent in his essence and not necessary. This entity does not have to exist. It is equally distant to existence or non-existence. These two approaches were accepted both in Islamic philosophy and Kalâm with the alliance. In the third approach, the possibility is not before the being, but on the contrary, it exists in the essence together with its actual possibility and it is expressed as the entity which is possible in itself but necessary through another. Islamic philosophers consider celestial beings, minds and other eternal creatures in this category of necessary through another. In contrast to the philosophers who associate an actual being with the necessity in a certain way, the theologians argue that the quality of possibility should not be used together with necessity (wujûb). In this study, we have searched for the term of possible in itself but necessary through another being in the way that the philosophers put forward and the objections of the theologians to it. From this point, we aim to reveal the effects of the different approaches of the two disciplines about the possible being on their conception of the world. In particular, two great Muslim philosophers, Farabi (d. 379/950) and Ibn Sina (d. 428/1037), gave great importance to the necessary-possible classification while forming their understanding of existence. For example, according to Farabi, the possible being is the latter being that are missing regarding the existence and it is between existence and non-existence. That’s why, Farabi expresses that there is no given existence to the possibility in its own nature. However, the first reason has made both the things that are likely and unlikely to exist possible. In this way, Farabi expressed the possible being that became actual, with the word absolute. Ibn Sina, makes the concept of possibility, metaphysical dimension of which had not become clear yet in his predecessor Farabi, one of the most central concepts of metaphysical thinking. According to him, possibility means the possible being in terms nature of the world. From this point of view, he refers to a class of independent being. However, he uses the term possible in itself (wājib al-wujūd bi-dhātihi) but necessary through another (wājib al-wujūd bi ghayrihi) to denote that there is a reason for every being which is actual. The reason for this is defined as the thing that brings the possibility into the body. That means; something that is possible to exist becomes necessary as there is a cause for it to exist. In other words, the cause of possible being is also the reason for its being described as necessary at the same time. In this context, Ibn Sina uses the term: "All possible to exist, does not exist unless it is necessary when compared to its cause." For Ibn Sina, who embraced the understanding of emanation (sudur), this necessity continues until the First Reason. Only the First Reason is a necessary being with itself, not because of the others but because it has no cause. The world is described as the being which is possible in itself but necessary through another though. This thought of Ibn Sina has two consequences. The first is that the world is eternal. He bases this with the idea that the cause and effect cannot be separated from each other. The second result is that the creation of the world was compulsory. He relates this with the God's goodness, generosity and knowledge. On the other hand, in the science of Kâlam, the concepts of possible, necessary and impossible from the perspective of existence classification started to be given intensively from Ghazali. We can say that it has two reasons why the theologians included these concepts. First of all, it is to reveal the mistakes of philosophers through Ibn Sina, who deals specifically with these concepts in detail. Second, it is to benefit from these concepts to improve their understanding of being. As philosophers suggest, we can state that the theologians objected to the understanding of possible being in two respects. Their initial objections are in terms of its position in the classification of entity. The second is in terms of metaphysical results. According to this, it is contradictory above all to define a being as both possible and necessary. The contradiction here is a logical contradiction. On the other side, Shahristani sees as a contradictory both Ibn Sina’s not accepting the partnership of the Necessary Being in case of necessity, but also his dividing the Necessary Being into two as necessary in its essence and necessary through another. In this respect, the Shahristani indicates that the world must directly be attributed to the Necessary Being with its essence. The reason is that he does not accept the idea of the hierarchy of being that emerged with the understanding of emanation (sudur) which is accepted by Ibn Sina and other philosophers and makes one another compulsory. According to him, such acceptance will come to mean missing the Divine Will. The conception of the world that emerges when adopted in the form of possible Kalâm is as follows: The world, whose existence or nonexistence is permissible, existed as a means of a creator if it exists. It would not need a creator (mujîd) if it was not created. The creator gave a preference. Instead of the nonexistence of the world, he chose its presence. This direction of choice and preference requires God with regard to its essence to have existed earlier than the world. In this respect, the existence of what is possible in the Kalâm sense cannot be in any way the same as Wājib al-Wujūd in terms of time, virtue and rank. The previousness, posteriority, and coexistence can also be given to two things that have a relationship between. There is no such relation between Allah a

PDF

___

ACAR, Rahim. “Yaratma, İbn Sînâ ve St. Thomas'ın Görüşlerinin Karşılaştırılması.” Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 15, no. 12 (2003): 205-213.
AKDAĞ, Özcan. “Ortaçağ'da 'Fail' Kavramı ve Tanrı.” Bilimname 29, (2015): 231-243.
ALPER, Hülya. “Matürîdî'nin Mu'҅tezile Eleştirisi: Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda Mıdır?” Kelâm Araştırmaları Dergisi 11, (2013): 17-36.
ALPER, Ömer Mahir. "Şehristânî'nin İbn Sînâ Eleştirisi: İbn Sînâ'nın Varlık Tasnifinde Çelişki Nerede?" Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2009. 257-274.
ALTAŞ, Eşref. Fahreddin er- Râzî'nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
ALTINTAŞ, Hayrani. İbn Sînâ Metafiziği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2002.
ÂMİRÎ, Ebû'l-Hasen Muhammed b. Yûsuf. et-Takrîr li evcühi't-takdîr. Neş. Sahban Khalifat, Amman: 1988.
ARISTOTELES. Organon III. Çev., Hamdi Ragıp Atademir, Ankara: MEB Yay., 1963.
ATAY, Hüseyin. Fârâbî ve İbn Sînâ'ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay., 1974.
ATAY, Hüseyin. İbn Sînâ'da Varlık Nazariyesi. Ankara: Gelişim Matbaası, 1983.
BELO, Catarina. Chance and Determinism in Avicenna and Averroes. Boston: Brill, 2007.
BOZKURT, Ömer. Gazzâlî ve İbn Rüsd’de İmkân, İmkânsızlık ve Zorunluluk. Ankara: Ankara Üniversitesi (Doktora tezi), 2009.
COŞAR, Hakan. Nihâyetü'l-İkdâm'a Göre Şehristânî'nin Felsefi Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi (Yüksek Lisans Tezi), 2003.
CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif. et-Ta'rîfât, Beyrut: Mektebetü'l-Lübnan, 1985.
CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif. Şerhu'l-Mevâkıf. Çev., Ömer Türker, cilt 3, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2015.
ÇELEBİ, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yay., 2002.
ÇÖKREN, Hatice. İslâm Kelâmında Tanrı'nın Mutlaklığı. Ankara: Ankara Üniversitesi (Yüksek Lisans Tezi), 2007.
DÜZGÜN, Şaban Ali. Nesefî ve İslâm Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yay., 1998.
EFENDİ, Mütercim Âsım. Kâmûsu'l-Muhît Tercümesi. Çeviren Eyyüp Tanrıverdi, cilt 6, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay. 2014.
el-FÂRÂBÎ, Ebû Nasr. Kitab fi'l-Mantık: el-İbare. Thk. Muhammed Selim Salim. Kahire: Merkezu Tahküki't-Türas, 1976.
el-FÂRÂBÎ, Ebû Nasr. Mebâdi'ul-Mevcûdât. Çeviren Mehmet Aydın vdğ. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay., 1980.
el-MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr. Kitâbü't-Tevhid. Thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
en-NESEFÎ, Ebu'l-Berekât. el-İtimâd fi'l-İtikâd. Thk. Abdullah Muhammed. Kahire: Mektebetü'l- Ezheriyyetü'l-Türas, 2014.
ERDEM, Engin. Varlıktan Tanrı'ya İbn Sînâ'nın Metafizik Delili. İstanbul: Endülüs Yay., 2016.
FARREL, Robert. “Metaphysical Necessity Is Not Logical Necessity.” Philosophical Studies 39, (1981): 142-153.
GAZZÂLÎ. el-İktisad fi'l-İtikad. Beyrut: Dârü'l- Kütübi'l- İlmiyye, 1988.
GAZZÂLÎ. Mişkat'ül-Envar (Nurlar Feneri). Çeviren Süleyman Ateş. İstanbul: Bedir Yay., 1966.
GAZZÂLÎ. Tehâfüt el-Felâsife. Çeviren Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yay. 1981.
GRIFFEL, Frank. Gazzâlî'nin Felsefi Kelâmı. Çeviren İbrahim Halil Üçer, Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yay. 2012.
HAKLI, Şaban. “Fârâbî ve İbn Sînâ'da Modal Mantığın Bazı Temel Kavramlarının Mantıksal ve Ontolojik İçeriği.” Felsefe Dünyası 39, (2004): 111-132.
İBN MANZUR. Lisanü’l-Arab. Neş., Yusuf Hayyat, cilt 2, Beyrut: Dârü'l-Lisân'ul-Arab, t.s.
İBN RÜŞD. Tehafüt et-Tehafüt: Tutarsızlığın Tutarsızlığı. Çeviren Kemal Işık, Mehmet Dağ. İstanbul: Kırkambar Yay., 1998.
İBN SÎNÂ. el-İşârât ve't-Tenbîhât (mea şerh Nasîrüddîn Tûsî). Neş. Süleyman Dünya. cilt 2, Kahire: Dâru'l-Meârif, 1119.
İBN SÎNÂ. en-Necât Felsefenin Temel Konuları. Çeviren Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yay., 2013.
İBN SÎNÂ. İşaretler ve Tenbihler (el-İşârât ve’t-Tenbîhât). Çeviren Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
İBN SÎNÂ. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik I. Çeviren Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, ts.
KABYLOV, Nurgali. Gazzâlî'de Varlık Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi (Yüksek Lisans Tezi), 2002.
KADI ABDULCEBBAR. el-Muğnî fi ebvâbi't-tevhîd ve'l-'adl: el-Aslah, İstihkâku'z-zemm, et-Tevbe. Thk. Mustafa Sakka. cilt XIV, Kahire, ts.
KAFRAWİ, Shalahudin. “Fahreddin Râzî’nin Felsefî Kelâmında Zorunlu Varlık Kavramı.” Kelâm Araştırmaları Dergisi 9, (2011): 239-252.
KAYA, M. Cüneyt. Varlık ve İmkân: Aristoteles'ten İbn Sînâ'ya İmkânın Tarihi. İstanbul: Klasik Yay., 2011.
KAYA, Mahmut. “İmkân”, DİA. cilt 22, İstanbul: 2000. 224-225.
KAYA, Veysel. İbn Sînâ'nın Kelâma Etkisi. Ankara: Otto Yay., 2015.
KİNDÎ, Felsefî Risâleler, Çeviren Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
KUTLUER, İlhan. İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık. İstanbul: İz Yay., 2002.
MACİT, Muhittin. İbn Sînâ'da Metafizik ve Meşşai Gelenek. İstanbul: Litera Yay., 2012.
MCGINNIS, Jon. “Değişme Zamanı: İbn Sînâ’da Zaman, Hareket ve İmkân.” Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. İstanbul, 2009. 259-265.
RÂZÎ, Fahreddîn Muhammed b. Ömer B. Hüseyin. el-Muhassal, Kelâm'â Giriş. Çeviren Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
RÂZÎ, Fahreddîn Muhammed b. Ömer B. Hüseyin. Şerhu 'Uyunu'l-Hikme. Cilt 3, Tahran: Müessesetü's-Sâdık, 1415.
SÖZEN, Kemal. İbn Kemal'de Metafizik. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2001.
ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim. Nihayetü'l-İkdam fî İlmi'l-Kelâm. Thk. Alfred Guillaume. London. 1934.
ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim. Kitâb'ul- Musâraa Filozoflarla Mücadele. Çeviren Aygün Akyol, Aytekin Özel. İstanbul: Litera Yay., 2010.
ŞULUL, Cevher. Kindî Metafiziği. İstanbul: İnsan Yay., 2003.
TAŞÇİ YILDIRIM, Emine. Klasik Felsefede ve İslâm Felsefesinde İnâyet Anlayışı: İbn Sînâ Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi (Doktora tezi), 2017.
TEHÂNEVÎ, Muhammed Ala b. Ali b. Muhammed Hamid el-Fâruki. Keşşâfü Istılâhâti'l-Fünûn ve'l-Ulûm. Çeviren Corc Zeynati, Abdullah Halidi. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
TOPALOĞLU, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yay., 2004.
TURHAN, Kasım. Din Felsefe Uzlaştırıcısı Bir Düşünür: Âmirî ve Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1992.
TÜRKER, Ömer. “Âlem'in Ezelîliği.” Gazzâlî Konuşmaları. İstanbul: Küre Yay., 2012.
ÜZÜM, İlyas. “Hüküm”, DİA. İstanbul, 1998. 464-466.
WOLFSON, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. Çeviren Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yay., 2001.
YAZICI, Muhammet. "Sünni Kelâmcılara Göre Varlık Kategorileri." Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007): 201- 260.
YILDIRIM, Ömer Ali. "İslâm Düşüncesindeki Yoktan Yaratma Ve Kıdem Tartışmaları: Kelâmcılar Ve İbn Sînâ Merkezli Bir İnceleme." Kelâm Araştırmaları Dergisi 10 (2012): 251-274.