11./17. Asırda Şiî Ulema Arasında Ahbârî-Usûlî Ayrışmasını Resmeden Bir Risale: Risâle-i Suʾâl u Cevâb

İmâmiyye Şîası’nda 12. imamın gaybete girmesiyle birlikte Şiîlerin karşılaşacağı problemlerin ne şekilde çözüme kavuşturulacağı önemli sorunlardan birisi haline gelmiştir. Bu noktada Usûlîler ve Ahbârîler şeklinde teşekkül eden iki farklı zümre kendi anlayışları istikametinde bu soruna çözüm sunmaya çalışmışlardır. Usûlîler, müctehidleri gāib imamın vekilleri olarak konumlandırmışlar ve taklid anlayışı geliştirerek imamın gaybetinden kaynaklanan dinî otorite boşluğunu doldurmaya çalışmışlardır. 11./17. asırda Esterâbâdî ile neşet eden Ahbârî düşüncede ise tüm problemlerin çözümü noktasında Kütübü’l-erbaʿa şeklinde isimlendirilen meşhur hadis kitapları yegâne müracaat kaynakları olarak görülmüştür. Bu metinler dışındaki kelam, fıkıh usûlü ve fıkıh gibi ilim dalları Şiîlik açısından haricî unsurlar olarak nitelenmiş ve bu ilimler yoluyla ictihadda bulunan Usûlî ulemanın dini tahrif ettiği ileri sürülmüştür. Usûlîler ise söz konusu anlayışı asıl tahrifat olarak nitelemişler ve bu düşünceye yönelik çeşitli eleştiriler getirmişlerdir. Bu şekilde Safevîler dönemi İmâmiyye Şîası’nda Ahbârîler ve Usûlîler şeklinde sert bir kutuplaşma meydana gelmiş ve her iki kesim kendi düşüncelerini tahkim etmek için eserler kaleme almışlardır. İki anlayış arasındaki gerilimi en iyi yansıtan metinlerden birisi 11./17. asrın sonlarında Hâcî Hüseyin Hâfız Zâvânî isimli bir alim tarafından kaleme alınan Risâle-i Suʾâl u Cevâb isimli risaledir. Hâcî Hüseyin, dönemin önde gelen Şiî alimlerine ictihad ve taklid özelinde Ahbârî ve Usûlîlerden hangi zümrenin haklı olduğunu sormuş ve onların cevaplarını bu risalede bir araya getirmiştir. Bu makalede söz konusu risaledeki sorular ve cevaplar üzerinden Safevîler dönemi İmâmiyye Şîası’ndaki Ahbârî-Usûlî ayrışmasının nedenleri, tarafları ve dinamikleri tahlil edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Mezhepleri Tarihi, Fıkıh, Risâle-i Suʾâl u Cevâb, Usûlîlik, Ahbârîlik, İctihad, Taklid.

A Treatise Depicting The Akhbārī-Usūlī Division Among The Shīʾī Scholars In The 11th/17th Century: Risāla-I Soʾāl Va Javāb

In the İmāmī Shīʿa (Twelver Shīʿīsm), with the Imam’s occultation (ghaybat al-Imām), how to solve the problems that the Shīʿīs would encounter became one of the important problems. At this point, two different groups, Usūlīs and Akhbārīs, tried to offer a solution to this problem in line with their understanding. The Usūlīs positioned the mujtahids as the deputies of the Imam (nā'ib al-Imām) and tried to fill the religious authority gap caused by the Imam's absence by developing an understanding of taqlīd (following). In the Akhbārī thought that emerged with Esterâbâdî in the 17th century, the famous hadith books called al-Kutub al-arbaʾa were seen as the only reference sources for the solution to all problems. Disciplines such as theology, uṣūl al-fiqh (the methodology of jurisprudence), and fiqh (the jurisprudence) were characterized as external elements in terms of Shīʿīsm and it was argued that the Usūlī scholars who practiced ijtihād through these disciplines deviated from the path of the Imams. The Usūlīs, on the other hand, described the Akhbārīs as innovators (mubtadiʾūn) and made various criticisms against this idea. In this way, a rigid division between the Akhbārīs and the Usūlīs emerged in the Imāmiyya Shīʿa of the Safavid period, and both groups wrote works to strengthen their views. One of the texts that best reflects the tension between the two groups is the treatise named Risāla-i Soʾāl va Javāb, written by Ḫvāje Ḥusayn Ḥāfiẓ Zāvānī at the end of the 17th century. Ḫvāje Ḥusayn asked the leading Shīʾī scholars of his time which of the Akhbārīs and Usūlīs was right about ijtihād and taqlīd and gathered their answers in this treatise. This article analyzes the causes and dynamics of the Akhbārī-Usūlī division in the Imāmiyya Shīʿa of the Safavid period through the questions and answers in the treatise.

Keywords:

History of Islamic Sects, Fiqh, Risāla-i Soʾāl va Javāb, Usūlīs, Akhbārīs, Ijtihād, Taqlīd.,

PDF

___

Âmilî, Ali b. Muhammed b. Hasan b. Zeynüddin eş-Şehîd. Sihâmü’l-mâriḳa. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, 521/1.
Âmilî, Bahâüddîn Muhammed b. Hüseyn b. Abdissamed. Câmiʿ-i ʿAbbâsî. Kum: Câmiâ-i Müderrisin Hovze-i İlmiyye-Kum, 1429.
Âmilî, Bahâüddîn Muhammed b. Hüseyn b. Abdissamed. Zübdetü’l-uṣûl. thk. Fâris Hasûn Keriîm. Kum: Mirsâd, 1423.
Âmilî, Zeynüddîn b. Alî b. Ahmed el-Cübaî. “Taḫfîfü’l-ʿibâd fî beyân-ı aḥvâli’l-ictihâd”. Mevsûʿatü’ş-Şehîdi’s̱-S̱ânî. thk. Rızâ el-Muhtarî- Hüseyin eş-Şefiî. Kum: Merkezü’l-Ulum ve’s-Sekafeti’l-İslamiyye, 2013.
Âmilî, Zeynüddîn b. Alî b. Ahmed el-Cübaî. “Taḳlîdü’l-meyyit”. Mevsûʿatü’ş-Şehîdi’s̱-S̱ânî. thk. Rızâ el-Muhtarî- Abbâs el-Muhammedî. Kum: Merkezü’l-Ulum ve’s-Sekafeti’l-İslamiyye, 2013.
Arjomand, Said Amir. The shadow of god and the Hidden Imam: religion, political order, and societal change in Shi’ite Iran from the beginning to 1890. Chicago: The University of Chicago, 1984.
ʿAsâm [?], Muhammed b. Nizâm. Hidâyetü’l-ʻAvâm ve Fażîḥatü’l-Liʾâm (Naṣîḥatü’l-Kirâm ve Fażîḥatü’l-Liʾâm). Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, 10369.
Ca‘feriyân, Resûl. “Nüsḫa Ḫvānî (21)”. Âyine-i Pejûheş 31/3 (1399), 49-80.
Cezâirî, Seyyid Ni‘metullāh b. Abdillâh b. Muhammed el-Mûsevî el-Hüseynî. Zehrü’r-rebi’. Lübnan: Müessesetü’l-Âlemiyye li’t-Teclîd, 1421.
Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-ı Nüsḫahâ-yı Ḫaṭṭî-yi Îrân (FENḪÂ). 45 Cilt. Tahran: Sâzmân-ı İsnâd ve Kitabhâne-i Milli-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, 2012.
Efendî el-İsbahânî, Mîrzâ Abdullah. Riyâżü’l-ʿulemâʾ ve ḥiyażü’l-fużalâʾ. thk. es-Seyyîd Ahmed el-Hüseynî. 7 Cilt. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Mar’aşi el-Amme, 1403.
Esterâbâdî, Muhammed Emîn. Dânişnâme-i Şâhiyye. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, 10633.
Esterâbâdî, Muhammed Emîn. Fevâʾidü’l-medeniyye (Âmilî’nin Şevâhidü’l-mekkiyye ile birlikte). thk. Rahmetî Erâkî. Kum: Müessesetü’l-neşri’l-islâmî, 1424.
Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ. el-Ḥaḳāʾiḳ fî meḥâsini’l-aḫlâḳ; Ḳurretü’l-ʿuyûn; Miṣbâḥu’l-enẓâr. Kum: Dârü’l-Kütübü’l-İslâmî, Thk. el-Hâc Muhsin Akîl., 1409.
Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ. el-Kelimâtü’ṭ-ṭarîfe. Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, Nr. 8866/1.
Gleave, Robert. Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbārī Shīʿī School. Leiden: E.J. Brill, 2007.
Hâfız Zâvânî, Hâcî Hüseyin. Risâle-i Suʾâl u Cevâb. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, 9515/1.
Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî maʿrifeti (mesâʾili)’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm. thk. Müessesetü’l-Neşri’l-İslâmî. Kum: Müessesetü’l-Neşri’l-İslâmî, 1413.
Horasânî, Muhammed Bâkır. “Risale fî taḥrîmi’l-ġınâʾi”. Ġınâ, mûsiḳî. ed. Rıza Muhtârî, Muhsin Sâdıkî. thk. Ali Muhtârî. Kum: Müessese-i Bûstan-ı Kitâb, 1387.
Hür el-Âmilî, Muhammed b. Hasan b. Ali el-Meşgarî. Emelü’l-âmil. thk. Ahmed Hüseynî Eşkeverî. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Endülüs, t.y.
Işılak, Halil. “Şia’da Usuli-Ahbari Ayrışması (Ayrışmanın Tarihlendirmesi ve Fikri Zemini Üzerine Yeni Bir Okuma Önerisi)”. İran: Bir Ülkenin Akademik Anatomisi. ed. Orhan Karaoğlu - Nail Elhan. 147-164. Ankara: İnkılâp Kitabevi, 2022.
Işılak, Halil. Safevîler Dönemi İmâmiyye Şîası’nda Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
İbn Şehîd es-Sânî, Şeyh Hasan. Meʾâlimü’l-usûl. thk. Alî Muhammedî. Kum: Dâru’l-Fikr, 1374.
İdrîs el-Hillî, Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed. Müsṭarifâtü’s-Serâʾir (Bâbü’n-Nevâdir). thk. es-Seyyid Muhammed Mehdî es-Seyyid Hasan el-Mûsevî el-Horasân. Kum: Delîl-i Mâ, 1429.
Kâtib, Ahmed el-. Şia’da Siyasal Düşüncenin Gelişimi: Şûrâdan Velâyet-i Fakîhe. çev. Mehmet Yolcu. Ankara: Kitabiyat, 2005.
Kazvînî, Molla Halil Gâzî. Ṣâfî der Şerḥ-i Kâfî. thk. Muhammed Hüseyin ed-Dirâyetî - Hamîd Ahmedî Cülfâyî. Kum: Dârü’l-Hadîs, 1429.
Kerekî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. el-Hüseyn b. Alî. “er-Risâletü’l-Caʿferiyye”. Resâʾilü’l-Muḥaḳḳiḳ el-Kerekî. thk. Muhammed Hassun. Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi: 1989/1409, ts.
Kerekî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. el-Hüseyn b. Alî. “er-Risâletü’ṣ-Ṣalâtü’l-cum’a”. Resâʾilü’l-Muḥaḳḳiḳ el-Kerekî. thk. Muhammed Hassun. Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi: 1989/1409, ts.
Kummî, Molla Muhammed Tâhir - Meclisî, Muhammed Takî. “Risâle-i Uṣûl-u fuṣûlu’t-tavżîḥ (Muḫtaṣaru’t-tavżîḥ)”. Siyâset ve Ferheng-i Rûzgâr-ı Ṣafevî. Tahran: Neşr-i İlm, Tsh. Resûl Ca‘feriyân., 1388.
Kummî, Molla Muhammed Tâhir. Ḥüccetü’l-islâm fî şerḥi tehẕîbi’l-aḥkâm. Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, 11512.
Kummî, Molla Muhammed Tâhir. Opposition to Philosophy in Safavid Iran: Ḥikmat al-ʿârifîn. thk. Ata Anzali - S. M. Hadi Gerami. Leiden | Boston: Brill, 2018.
Küleynî er-Râzî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk. el-Fürûʿ mine’l-Kâfî. thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1362.
Küleynî er-Râzî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk. el-Uṣûl mine’l-Kâfî. thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Mektebetü’s-Sadûk, 1381.
Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takī b. Maksûd Alî. “Risâle-i Meclisî Derbâre-i Ḥekîmân, Uṣûliyân ve Ṣûfiyân”. Siyâset ve Ferheng-i Rûzgâr-ı Ṣafevî. thk. Resûl Ca‘feriyân. Tahran: Neşr-i İlm, 1388.
Meclisî, Muhammed Takī b. Maksûd Alî. Levâmiʿu Ṣâḥibḳırânî,. Tahran/Kum: Kitâbfurûşî İsmâîliyyân, 1414.
Meclisî, Muhammed Takī b. Maksûd Alî. Ravżatü’l-müttaḳīn. thk. Lecne-e Tahkîk Fî Müessese-i Dâru’l-Kütübü’l-İslâmî. Kum: Dâru’l-Kütübü’l-İslâmî, 1387.
Mîr Dâmâd, Muhammed Bâkır el-Hüseynî el-Esterâbâdî. “Şâriʿu’n-necât”. Risâlehâ-ye Ḫaṭṭı-ye Fıḳhî. thk. Gurûh-u Muhakkikân. Kum: Müessese-i Dâire-i el-Meârif-i Fıkh-i İslâmî Ber Mezhebi Ehl-i Beyit, 1426.
Momen, Moojen. An Introduction to Shi’i Islam: the History and Doctrines of Twelver Shi’ism. New Haven: Yale University, 1985.
Moussavi, Ahmad Kazemi. The Struggle For Authority in The Nineteenth Century Shi’ite Community: The Emergence Of The Institiution Of Marja-ı Taqlid. Canada, 1991.
Müellifi Meçhul. Meʿâd-ı Cismânî. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, 9515/2.
Şehîd-i Evvel, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Cemâliddîn Mekkî el-Âmilî. Ẕikra’ş-Şîʿa fî aḥkâmi’ş-şerîʿa. thk. Müessese-i Âli’l-Beyt Aleyhimisselâm. 4 Cilt. Kum: Müessese-i Âli’l-Beyt Aleyhimisselâm, 1419.
Uyar, Mazlum. İmamiyye Şiası’nda Düşünce Ekolleri: Ahbârîlik. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2000.
Vali Dâğıstânî, Ali Kulî b. Muhammed Ali. Teẕkire-i Riyâżü’ş-Şuʿarâʾ. thk. Muhsin Nâcî Nasr Âbâdî. 3 Cilt. Tahran: Esâtîr, 1384.