Kadiriyye Ve Nakşibendiyye Derviş Kıyafetlerindeki Motiflerin Türk İslam Süsleme Sanatı Açısından Değerlendirilmesi

Tasavvuf mensupları tarafından kullanılan ve “cihaz-ı tarikat, derviş çeyizi” gibi kavramlarla ifade edilen eşyalar malzeme, teknik ve süslemeleri ile Türk İslam sanat tarihi açısından önemli etnografik eserlerdir. Derviş çeyizlerinden kıyafetleri tâc-ı şerifler, sikke, destâr, arakıyye, gül mühürler, hırka, tennure, destegül, haydariyye, hüseyniyye, rida, ferace, cübbe, kemer, elif lam bend, şedd, tığbend, kanberiyye, destimâl, habbe, palheng, kamarçin türünde eserler oluşturmaktadır. Bu eserler tüm tarikatlarda bezeme açısından genel olarak sade bir yapı sergilerken Kadiriyye ve Nakşibendiyye tarikatlarındaki nakışlar dikkat çekmektedir. Bu çalışmada Kadiriyye ve Nakşibendiyye tarikatlarında iki ile dört terkli tâc-ı şeriflerde, kemer ve hırkalarda işlenen nakışları oluşturan motifler araştırılmıştır. Kaynaklarda bu motiflere bedâhe adı verilmekle birlikte bedâhenin elif, kandil ve servi motiflerinden oluştuğu belirtilmekte, bedâhe isminin verilmesinin sebebi açıklanmamaktadır. Bu nedenle bedâhenin bir motif mi yoksa bu tür bezemenin genel adı mı olduğu konuları da netlik kazanmamıştır. Kadiriyye ve Nakşibendiyye kıyafetlerindeki motiflerin analizinin yapılması ve Türk İslam sanatına ait mimari, el sanatları örneklerindeki benzer süslemelerle yapılan karşılaştırmalar sonucunda bu kıyafetlerdeki stilize geometrik motiflerin ayrıntıda stilize baklava motifi olarak tanımlanan süslemeler olarak farklı eserler üzerinde kullanıldığı görülse de tarikat kıyafetlerinde bu durumun özel bir şekil aldığı tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalar sonucunda bedâhe kavramının eserler üzerinde yer alan ve farklı kombinasyonlarla bir araya gelen stilize geometrik kompozisyonları ifade ettiği, bu kombinasyonlarla servi, kandil ve elif olarak ayırt edilen süslemelerin oluşturulduğu görülmüştür. Bedâhe kompozisyonlar Türk İslam sanatında Kadiriyye ve Nakşibendiyye kıyafetleri ile ilgili tarikatların mimari eserlerinde görülmeleri bakımından da ünik bezemelerdir.

Anahtar Kelimeler:

Sanat Tarihi, Derviş Çeyizi, Tasavvuf, Süsleme, Sembolizm.

The Evaluation Of The Motifs On The Qadiriyya And Naqshbandiyya Dervish Clothes In Terms Of Turkish Islamic Decorative Art

In this study, it was investigated the motifs that make up the embroideries on two to four separate terkli tâc-ı şerif belts and cardigans in the Qadiriyya and Naqshbandiyyasects. Although these motifs are called bedâhe in the sources, it is stated as bedâhe elif, oil lamp and cypress motifs, and the reason for the name bedâhe is not explained. For this reason, it is not clear whether the bedâhe is a ornament or the general name of this type of decoration. It is rumored that the name of bedâhe emerged during the contemplation of the words of Kelime-i Tevhid and İsm-i Celâl by Seyyid Abdürrezzâk, son of Abdülkâdir-i Geylâni. For this reason, it is seen that there is a connection between giving this name to the composition and the emergence of the embroidered motifs. Information on the processing of the bedâhe compositions was not found in the relevant sources, and general expressions were used such that they were shapes and were processed with dhikr. Information on the processing of bedâhe compositions could not be found in the relevant sources, and general expressions were used such that they were shapes and were processed with dhikr. During the study, it was determined on the term of the motif analysis that the vertical lines called “elif” formed the basis of the embroidery, and various geometric shapes, especially the stylized baklava motif were created by processing them in horizontal-vertical shapes. In this research, it has been determined that the name bedâhe given to the embroidery seen on the Qadiriyya and Naqshbandiyya’s tâc-ı şerif, belts and cardigans is not a motif name. In this research, it has been determined that the name given to the embroidery seen on the belts and cardigans is not a motif name. It is seen that the name of bedâhe is the general name of the ornament formed by various geometric compositions that emerge as a result of vertical-horizontal combinations of embroidery lines which called “elif”. As a result of analyzing the motifs that make up the bedâhe compositions and comparing and evaluating the similar ornaments in the examples of architecture and handicrafts belonging to Turkish Islamic art, it has been determined that the stylized geometric motifs in these clothes were widely used on different works as ornaments, which are defined as stylized baklava motifs in it’s details. However, this similarity is only a similarity of motifs and does not allow to evaluate them about the source of the bedâhe compositions on the dervish trousseau.

Keywords:

Art History, Dervish Trousseau, Sufism, Ornament, Symbolism,

PDF

___

ABAK, Ş., & CAMBAZ, M. (2016). Türkiye Ulu Camileri. Ankara.
ALTUN, A. (1993). Çay Medresesi. Tdv İslâm Ansiklopedisi, 8, 239.
ANONİM. (2014). Kâdirî Tâc-I Şerîfi. Keşkül Dergisi(31), S. 46-47.
ANONİM. (2014). Kemer. Keşkül Dergisi(31), S. 62.
ANONİM. (2014). Nakşî Tâc-I Şerîfi. Keşkül Dergisi(31), S. 68-69.
ARIK, M. O. (2007). Anadolu Selçuklu Toplum Hayatında Çini. G. Öney, & Z. Çobanlı (Dü) İçinde, Anadolu’da Türk Devri Çini Ve Seramik Sanatı (S. 29-69). İstanbul.
ASLANAPA, O. (2005). Türk Sanatı. İstanbul.
ATASOY, N. (2016). Derviş Çeyizi: Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi. İstanbul.
BARIŞTA, H. Ö. (1998). 19-20. Yüzyıl İç Anadolu Ve Orta Akdeniz Bölgesi Türk Kirkitli Dokumaları Üzerine. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim Ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, 39-54. Ankara.
BEKSAÇ, A. E. (1996). Gûr-I Emîr. Tdv İslâm Ansiklopedisi, 14, 197-199.
BURCKHARDT, T. (2013). İslam Sanatı Dil Ve Anlam,. (T. Koç, Çev.) İstanbul.
CEBECİOĞLU, E. (2014). Nefs-İ Emmâre, Nefs-İ Kâmile, Nefs-İ Levvâme, Nefs-İ Mardiyye, Nefs-İ Mutmainne, Nefs-İ Mülhime, Nefs-İ Râdiye. Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul.
CİMİLLİ, C. (2004). Osmanlı’da Servi Motifinin İnançla Bağlantısı. Sanat Ve İnanç Iı, 225-236. (B. M.-H. Kâtipoğlu, Dü.) İstanbul.
ÇELEBİOĞLU, Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul.
DEMİRLİ, E. (2008). Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbn’ül-. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(17), S. 223-236.
DEVELLİOĞLU, F. (2004). Bedâhe, Bedâhet. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara.
EFE, İ. (2012). Eşrefoğlu Camii Ve Külliyesi. Konya.
ERHAN, M. S. (2004). Kıyafetnâme-Tarikatlarda Semboller. Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, 3. (H. B. Öcalan, Dü.) Bursa.
ERTUĞRUL, Ö. (1996). Güdük Minare. Tdv İslâm Ansiklopedisi, 14, 214-215.
http://Www.Semerkanddanbosnaya.Com/Portfolio/Damgan/ Erişim Tarihi: 11.11.2022
https://Www.Turkiyenintarihieserleri.Com/?Oku=900 Erişim Tarihi: 11.11.2022
https://Www.Turkiyenintarihieserleri.Com/?Oku=2368 Erişim Tarihi: 07.11.2022
https://Www.Kulturportali.Gov.Tr/Turkiye/Batman/Gezilecekyer/Zeynel-Bey-Kumbeti Erişim Tarihi: 07.11.2022
http://Www.Semerkanddanbosnaya.Com/Portfolio/Damgan/ Erişim Tarihi: 11.11.2022.
GÜNDÜZÖZ, G. (2017). Tasavvufta Tâc Sembolizmi. İstanbul.
GÜRE, M., YARMACI, H., HELVACI TÜZEL, Ş., & ÖZEN, E. (2015). Çanakkale Yenice Yöresi El Sanatları. Çanakkale.
KARA, M. (2012). Dervişin Hayatı Sufinin Kelamı: Hal Tercümeleri, Tarikatlar, Istılahlar. İstanbul.
KARA, M. (2017). Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul.
KARAÇAĞ, A. (2002). Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi. Konya.
KARAGÖZ, A. (2002). Karaman İbrahim Bey İmareti Yapı Topluluğu. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
KARPUZ, H. (2004). Anadolu Selçuklu Mimarisi. Konya.
KORKUSUZ, M. Ş. (2016). İstanbul Tekkeleri Ve Postnişinleri. İstanbul.
KÜÇÜK, H. (2015). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş. İstanbul.
ÖZKURT, K. (2005). İsfahan’da Büyük Selçuklu Ve İlhanlı Dönemi Mimari Eserleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi. Van.
RUSTAMOVA, M. (2019). Karahanlı Devri Mimarisi Ve Bezemeleri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı Doktora Tezi. İstanbul.
SÜRÜR, A. (1976). Türk İşleme Sanatı. İstanbul.
ŞAHİNLER, N. (1999). Siyâh Ve Yeşil Kur’an’da Renk Sembolizmi. İstanbul.
ŞEYH İBRAHİM FAHREDDİN EFENDİ, Ş. (2001). Sualnâme. (M. Safi, Dü.) İstanbul.
TIETZE, A. (2002). Bedâhet. Tarihi Ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, 1, 301. İstanbul.
ULUÇAM, A. (2013). Zeynel Bey Türbesi. Tdv İslâm Ansiklopedisi, 44, 364.
ULUDAĞ, S. (2006). Nefis. Tdv İslâm Ansiklopedisi, 32, 526-520.
ULUDAĞ, S. (2016). Tasavvufun Dili. İstanbul.
YAHYÂ ÂGÂH B. SÂLİH el-İSTANBULÎ, Y.-İ. (2002). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. (Y. Özbek, Dü.) İstanbul.
YAHYÂ B. SÂLİH el-İSLÂMBOLÎ, Y.-İ. (2006). Tarikat Kıyafetleri. (M. Tayşi, & M. Aşkar, Dü) İstanbul.