XVIII. Yüzyıl Eyüp Kazası Hamamları ve Hamam Çalışanlarının Demografik Yapısı

Osmanlı şehirlerinin kültürel özellikleri kadar, fizikî unsurları da önceki İslam şehirlerinden kendisine miras kalmıştır. İslâm medeniyeti tarihi çalışanlara göre İslâm şehrinin üç temel öğesi vardır: Cami, pazar ve hamam. Türk kültürünün renkli bir parçası olan hamamlar, günümüze kadar fiziki olarak kısmen değişikliğe uğramış olsalar da halen varlıklarını devam ettirmektedirler. Hamamlar, insanların kişisel temizlik ihtiyaçlarını karşılaması yanında toplumsal ilişkilerini de geliştirdiği mekânlardır. Osmanlı dönemi tarih araştırmalarında esnaf grupları ile ilgili birbirinden kıymetli çalışmalar bulunmaktadır. Hamamlar hakkında yapılan çalışmalar incelendiğinde daha çok hamamların mimari ve sanat özellikleri üzerinde durulmaktadır. Hamam çalışanları hakkında ise detaylı bir çalışma bulunmamaktadır. Ayrıca hamam çalışanları Osmanlı toplumunda, özellikle İstanbul’da, esnaf gruplarının başında gelmekte, yaptıkları işin niteliği sebebi ile sosyal ve ekonomik hayatta oynadıkları rol ayrıca incelenmesi gerekmektedir. İncelemeye konu olan dönemde Eyüp, nüfusu dikkate alındığında hamam yönünden zengin bir yerleşim birimiydi. Çalışmada XVIII. yüzyıl Eyüp kaza merkezi ile çevresinde yer alan hamamlar ve bu hamamlarda çalışanlar ele alınmaktadır. Temel kaynak olarak ise 1735 (h.1147) tarihli ve 1766 (h.1180) tarihli İstanbul hamam defterleri kullanılmıştır. Ayrıca Hüseyin Ayvansarayî’nin kaleme almış olduğu Hadîkatü’l-Cevâmi adlı eser ile XVII. yüzyıl İstanbul’u için önemli bilgiler veren Evliya Çelebi Seyahatnamesi de önemlidir. Söz konusu kaynaklardan başka İstanbul hamamları hakkında yapılmış muhtelif çalışmalardan da yeri geldikçe istifade edilmiştir. Kaynaklarda verilen bilgilerden yola çıkılarak Eyüp ve çevresinde yer alan hamamların ve hamam çalışanlarının demografik özelliklerinin belirlenmesi hedeflenmiştir.

XVIII th Century Eyup Township Turkish Baths and the Demographics of Bath Employees

The physical structure of Ottoman cities as well as their cultural features are the legacy of previous Islamic cities. According to the historians of Islamic civilization, there are three basic elements in an Islamic city; the mosque, the marketplace and the public bath. A colorful feature of the Turkish culture, the public baths survived until today despite undergoing partial physical changes. Public bathrooms are spaces where people develop their social relations as well as fulfilling their needs of personal hygiene. There are several valuable historical studies on craftsmen groups on the Ottoman period. A literature review on studies concerning public bathrooms would demonstrate that they are mainly on architectural and artistic specifications of these buildings. There are no comprehensive studies on the bathroom employees. However, Turkish bath workers, especially in Istanbul, are among the leading groups of craftsmen in Ottoman society and their role in social and economic life should be examined separately due to the job they professed. During the period of interest, Eyüp was a residential area rich with public bathrooms established in the neighborhood. This study would concentrate on the public bathrooms established in Eyüp township and environs in the XVIIIth Century and their employees. Istanbul public bathroom records dated 1735 (I. 1147) and 1766 (I. 1180) were used as the basic reference. Furthermore, Hadîkatü’l-Cevâmi (History of the Mosques in Istanbul) by Hüseyin Ayvansarayî and the Travelogue by Evliya Çelebi, which provides significant information on XVIIth Century Istanbul was utilized. In addition to the above mentioned resources, various studies on Istanbul public bathrooms of different periods were also referenced. The study aimed to determine the demographical features of the public bathrooms and their employees in Eyüp and environs.

Keywords:

XVIII th Century, Eyüp, Turkish Bath, Craftsmen Demographical structure,

PDF

___

BOA, Cevdet Belediye, 55/2706, 1766 (h.1180) Tarihli İstanbul Hamamları Defteri.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı (İAK.)
İAK, Muallim Cevdet, No: B-6, 1735 (h.1147) Tarihli İstanbul Hamamları Defteri.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
VGMA, 630/2 Nolu Defter, sayfa 1014, sıra 627, Şeyh Ahmed Efendi ibn-i eş- Şeyh Fazlullah Efendi Vakfiyesi. 1 Şaban 1227/10 Ağustos 1812 tarihli vakfiye tercü- mesi.
VGMA, 639 Nolu Defter, sayfa 61, sıra 35, Sultan I.Mahmud’un Vakfiyesi, Gurre-i Receb 1165/15 Mayıs 1752 tarihli vakfiye tercümesi.
VGMA, 732 Nolu defter, sayfa 61, sıra 44, Safiyye binti Abdullah bin Abdurrah- man Vakfı’na ait 5 R.Ahir 1148/25 Ağustos 1735 tarihli vakfiye tercümesi.
VGMA, 739 Nolu defter, sayfa 85, 42 sıra numarasında kayıtlı Ömer oğlu Si- lahtar Ağası İbrahim Bey’in 29 Safer 1168/15 Aralık 1754 tarihli vakfiye tercümesi. 2. Kaynak Eserler
Ayvansarayî Hüseyin Efendi-Ali Satı‘ Efendi-Süleyman Besim Efendi, Hadîkatül- Cevâmi‘ (İstanbul Camileri ve Diğer Dînî-Sivil Mimari Yapılar), Haz. Ahmet Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, C. I, İkdam Matbaası, İstanbul 1314.
Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtin ve Meşâhîr-i Ricâl, Haz. Fahri Çetin Derin, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1978.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. I, III, İstanbul 1308.
Risâle-i Tezkiretü’l-Ebniye (Mimar Sinan Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan’ın Hayatına, Eser- lerine Dair Metinler), Haz. Rıfkı Melül Meriç, TTK., Ankara 1965.
Sâî, Tezkiretü’l-Bünyân (Koca Mimar Sinan’ın Mükemmelen Tercüme-i Haliyle Âsârı Hak- kında Malumatı Hâvîdir), İkdam Matbaası, Dersaadet 1315.
Sâî Çelebi, Tezkiretü’l-Bünyân: Mimar Sinan’ın Kendi Ağzından Hayat ve Eserleri, Yay. haz. Sadık Erdem, Binbirdirek Yayınları, İstanbul 1988.
Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî, Dersaadet 1317.
Tuhfetü’l-Mimarîn (Mimar Sinan Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan’ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler), Haz. Rıfkı Melül Meriç, TTK., Ankara 1965.
Üçüncü Selim Devrine Ait Bir Bostancıbaşı Defteri, Yay. Haz. Murat Bardakçı, Pan Yayıncılık, Ankara 2013.
Asırda İstanbul Haritası, Haz. Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Fethi Derneği İstanbul Enstitüsü Yayınları, Şehir Matbaası, İstanbul 1958, pafta D-7.
Akbatu, Şinasi, “İstanbul Hamamları”, İstanbul 1973 İl Yıllığı, İstanbul 1973, s.489.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. II-III, İstanbul 1997; C. IX, İstanbul 1992.
Altınay], Ahmet Refik, Hicrî Onikinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200), İstanbul 1930.
And Metin, “Yabancı Seyyahların Gözüyle 16. Yüzyıl İstanbul’unda Hamamlar ve Temizlik”, İstanbul Armağanı 3 –Gündelik Hayatın Renkleri-, Yayına Hazırlayan: Musta- fa Armağan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1997, s.139-143.
Arendoks, C. Van, “Şerif ”, İA, C. XI, Eskişehir 1997, s.435-442.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (1451-1481), C. IV, Baha Matbaası, İstanbul 1974.
Demirtaş, Mehmet, “XVIII. Yüzyılda Osmanlıda Bir Zümrenin Alt-Kültür Grubuna Dönüşmesi: Külhanbeyleri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, Erzurum 2006, s.113-141.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, (24.Baskı), Aydın Kitabevi, Ankara 2007.
Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C. I, İstanbul 1995.
Erkan, Arif, Büyük Arapça-Türkçe Lügat, C. 1-2, Yasin Yayınevi, İstanbul 2004.
Eyice, Semavi, “Hamam: Tarih ve Mimari”, DİA, C. XV, İstanbul 1997, s.402- 430.
Haskan, Mehmet Nermi, Eyüp Tarihi, C. II, İstanbul 1993.
__________, İstanbul Hamamları, Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul 1995.
__________, “Eyüpsultan Hamamları”, Eyüpsultan Tarihi, Eyüpsultan Vakfı Ya- yınları, İstanbul 1996.
Kankal, Ahmet, Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir Haya- tı), Ankara 2004.
Kayra, Cahit - Üyepazarcı Erol, İkinci Mahmud’un İstanbulu-Bostancıbaşı Sicilleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1992.
Koçu, Reşat Ekrem, “Akarçeşme Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1958, s.500-501.
__________, “Bakırköy Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1960, s.1912-1913.
__________, “Bostancıbaşı Defterleri”, İstanbul Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1963, s.2979-2995.
__________, “Bostancıbaşı Defterleri”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, Sayı 4’ten ayrı basım, İstanbul 1958.
__________, “Eminesultan Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1968, s.5072.
__________, “Eskiyeni Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul 1971, s.5304.
__________, “Eyyübsultan Türbe Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 10, İstan- bul 1971, s.5463.
Kuran, Aptullah, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı, İstanbul 1986.
Kütükoğlu, Mübahat, 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.
__________, Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus ve Toplum Yapısı), TTK, Ankara 2010.
Mantran Robert, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, C. II, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay-Enver Özcan), Ankara 1990.
Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, C. I-II, TTK., Ankara 1997.
Özcan, Abdulkadir, “Kemankeş Mustafa Paşa”, DİA, C. 25, Ankara 2002, s.248- 250.
Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeş meleri, C. I, İstanbul 1943.
Tanilli, Server, “Geçen Yüzyılda İstanbul’da Kabadayılar ve Külhanbeyleri”, Osmanlı İmparatorluğunda Yaşamak, (Derleyen: François Georgeon-Paul Dumont), (Çev.: Maide Selen), İletişim Yayınları, İstanbul 2000, s.137-146.
Tulum, Mertol, 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, TDK, Ankara 2011.
Turnalı, Bilgin - Yücel Esin, “İstanbul’da Bazı Tekkelerin Yerleri”, Vakıflar Dergisi, S.18, Ankara 1984, s.141-162.
Uluçay, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, 6. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012.
Uzun, Mustafa - Albayrak Nurettin, “Hamam: Kültür ve Edebiyat”, DİA, C. XV, İstanbul 1997, s.430-432.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK, Ankara 1988.
Ülgen, Ali Saim, “Hamam”, İA, C. V/I, Eskişehir 1997, s.174-178.
Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.
Vakıflar Genel Müdürlüğü, Fatih Mehmet II Vakfiyeleri, Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 1938.
Yılmaz, Mehmet, “Mustafa Paşa (Kemankeş, Kara)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Os- manlılar Ansiklopedisi, C. 2, Yapı Kredi Kültür Yayıncılık, İstanbul 2008, s.310-311.
Yücel, Yaşar, 1640 Tarihli Es’âr Defteri, Ankara 1982.