Meyyâfârikîn Bîmâristânı Üzerine Bazı Yeni Bilgiler Işığında Bir Değerlendirme

Anadolu topraklarında inşa edilen en eski hastanelerden birisi olan Meyyâfârikîn Bîmâristânı Mervânîler döneminde [983-1085] inşa edilmiştir. Emîr Nasîru’d-devle [s. 1011-1061] Hekim Zâhidu’l-‘Ulemâ’nın önerisiyle yaptırdığı hastaneye mülkler de vakfetmiştir. İbnu’l-Ezrak tarafından bildirilen 414 [1023/24] tarihinde hastanenin yapımına başlandığını, İbn Matrân tarafından bildirilen Şevvāl 417 başında [15 Kasım 1026] hastanenin hizmete açıldığını söylemek olanaklıdır. Literatürde yer alan Mervânîler döneminde Meyyâfârikîn’de yapılan hastane ile Artuklular döneminde var olan hastanenin birbirinden ayrı olduğu iddiasını destekleyen bir bilgiye araştırma sırasında ulaşılamamıştır. Yapılan değerlendirmeler sonucu Mervânîler döneminde Nasîru’d-devle tarafından bina edilen Meyyâfârikîn Bîmâristânı’nın Artuklular döneminde de ayakta olduğunu ve hizmetine devam ettiğini, Necmu’d-Dîn Alpî döneminde de Meyyâfârikîn Bîmâristânı’nın vakıflarının yeniden düzenlendiğini söylemek mümkün görünmektedir.

An Evaluation on Mayyāfāriqīn Hospital in the Light of Some New Data

Bīmāristān (hospital) of Mayyāfāriqīn which was one of the oldest hospitals in Anatolia was built during Marwānids’ period [983-1085]. Amir Naṣīr al-Dawla [r. 1011-1061] had the hospital constructed with Zāhid al-‘Ulamā’s suggestion and he devolved it properties for pious purposes, as well. It is possible to say that the dates 414 [1023/24] and the first day of Shawwal 417 [15 November 1026] given by Ibn al-Azraq and Ibn al-Maṭrān were the beginning of the construction and the start of services of the hospital, respectively. During research, no record was obtained supporting claims in the literature that the hospital built in the Marwānids’ era and the one in the Arṭuqids’ era were different. So it seems feasible to propound that Mayyāfāriqīn Hospital had been built by Naṣīr al-Dawla and it stood and provided services during Arṭuqids’ era and its waqfs were rearranged in Najm al-Dīn Alpī period.

Keywords:

Mayyafariqin, Bimaristan, Dar al-shifa History of Turkish medicine, History of medicine,

PDF

___

Aḥmed ʿĪsā Beg, Tārīḫu’l-Bīmāristānāt fī’l-İslām, el-Maṭbaʿatu’l-Hāşimiyye 1357 H./1939 M.
Artuk, İbrahim, Mardin Artukoğulları Tarihi, Gençler Kitabevi, İstanbul 1944.
Aslanapa, Oktay, Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991.
Bakkal, Ali, “İslâm Tarihinde Tıbbın Gelişmesi ve Silvan’da Tıp”, Harran Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVIII/30 (2013), ss. 9-43.
Bayat, Ali Haydar, “Kuruluşunun 440. Yılında Manisa Darüşşifası”, Dirim, LIV/9-10 (1979), ss. 290-296.
__________, “Anadolu Selçuklu Hastahane Vakfiyelerinin Tek Örneği Ola- rak Sivas Darüşşifası Vakfiyesi (1 Muharrem 615 / 30 Mart 1218)”, Türk Kültürü, XXIX/333 (1991), ss. 5-19.
__________, Tıp Tarihi, 1. Baskı, Sade Matbaa, İzmir 2003.
Bayram, Mikâil, “Selçuklu Veziri Kadı İzzeddin Tarafından Düzenlenen Bir Va- kıf-name”, Ata Dergisi, 7 (1997), ss. 47-53.
Cevdet, M., “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, I (1938), ss. 35-38.
Çetin, Osman, “Bursa’da Tıp Medresesi Var mıydı?” Tarih ve Toplum 143 (1995), ss. 281-284.
__________, İlk Osmanlı Hastanesi Bursa Yıldırım Dârüşşifası (Bursa Mahkeme Sicilleri- ne Göre), Göz Nurunu Koruma Vakfı, İstanbul 2006.
Dīsḳūrīdes el-ʿAynzerbī. Kitābu’l-Ḥaşāʾiş ve’l-Ḥayvān. İstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, No: A. 2147.
Gökoğlu, Ahmet, Paphlagonia-Paflagonya-(Kastamonu, Sinop, Çankırı, Safranbolu, Bar- tın, Bolu, Gerede, Mudurnu, İskilip, Bafra, Alaçam ve civarı) Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeo- lojisi, Cilt I, Doğrusöz Matbaası, Kastamonu 1952.
“Gül Mahallesi Haritası,” http://www.haritatr.com/gul-mahallesiharitasi-m8125, erişim tarihi: 04 Ağustos 2014.
Hamarneh Sami K, The Physician, Therapist and Surgeon Ibn Al-Quff (1233-1286), An Introductory Survey of His Time, Life and Works, The Atlas Press, Cairo 1974.
İbn Ebī Uṣaybiʿa, Ebū el-ʿAbbās Aḥmed b. el-Ḳāsım b. Ḫalīfe b. Yūnus es-Saʿdī, ʿUyūnu’l-Enbā fī Tabaḳāti’l-Eṭibbāʾ, Matbaʿatu’l-Vahbiyye, 1299.
İbn Maṭrān Ebū Naṣr Esʿed bin İlyās, müteveffā 587 hicrī, Bustānu’l-Eṭibbāʾ ve Ravḍatu’l-Elibbāʾ, Merkez-i İntişār-i Nesḫ-i Ḫaṭṭī,Tehrān 1459 Hk, 1368 Hş [Abu Nasr Asʿad ibn Ilyas ibn Maṭran (d. 587/1191), Bustān al-Aṭibbaʾ wa Rawḍat al-Alibbāʾ, Facsi- mile Edition of the Manuscript held at Malik Public Library with An Introduction by Dr. Mahdi Muhaghghigh, Center for the Publication of Manuscripts, Tehran 1989].
İbnu’l-Ezrak, Aḥmed bin Yūsuf bin ʿAlī, Tārīḫ-i Meyyāfāriḳīn ve Āmid [Ḳısmu’l- Artuḳiyyīn], Taḥḳīḳ ve Dirāset [İnceleme] ve Fehāris [Fihristler]: Aḥmed Ṣāvrān, Ata- türk University, The Faculty of Arts and Sciences, Erzurum, 1987 [A Critical Edition of The Artukid Section in Târîkh Mayyâfârıḳîn wa Âmid by Ibnu’l-Azraḳ al-Fâriḳî Aḥmad b. Yûsuf b. ‘Alî (510-578/1116-1182), edited by Ahmet Savran, Atatürk University, The Faculty of Arts and Sciences, Erzurum, 1987].
İbnu’l-Ezrak, Ahmed b. Yusuf b. Ali, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı), Araştırma, İnceleme ve Notlarla Çeviren: Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum 1992.
İbnu’l-Ezraḳ, el-Fāriḳī Aḥmed bin Yūsuf bin ʿAlī, Tārīḫu’l-Fāriḳī, Tahkik ve Takdim: Bedevī Abdu’l-laṭīf Avaḍ, Gözden geçiren: Muḥammed Şefīḳ İorbāl, el- Kāhire 1379 H, 1959 M [Ibn al-Azraq al-Fāriqī, Tārīkh al-Fāriḳī, edited by B.A.L. Awad, revised by M. Sh. Ghorbal, general Organization for Government Printing Office, Cairo 1959].
İbnü’l-Ezrak, Mervanî Kürtleri Tarihi, Türkçesi: Mehmet Emin Bozarslan, Koral Yayınları, İstanbul 1975.
İnan, Afet, “Kayseri’nin 749 yıllık Şifaiye Tıp Medresesi”, Belleten, XX/78 (1956), ss. 217-222+1 Plan ve 30 Resim.
Kātip, Ferdī, Mārdīn Mulūk-ı Artuḳiyye Tārīḥi ve Kitābeleri ve Sāʾir Ves̠āʾiḳ-i Muhimme, Tārīḫ-i teʾlīfi: 944, Nāşiri: ʿAlī Emīrī, Ḳader Matbaʿası, Der-saʿādet 1331.
Kâtip, Ferdi, Mardin Artukluları Tarihi, Yazıldığı tarih: H. 944, Mardin Halkevi Neşriyatı, İstanbul 1939.
Kenthaber Kültür Kurulu, “Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi,” Mardin Kent Rehberi, Tarihi Kentin Modern Yüzü, http://www.mardinkentrehberi.com/hatuniye-med- resesi/hatuniye-sitti-radviyye-medresesi, erişim tarihi: 04 Ağustos 2014.
Konyalı İbrahim Hakkı, “Bir Hüccet İki Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, VII (1968), ss. 97-110.
Küçükdağ, Yusuf, “Konya’da Alâeddin Dârüş-şifâsı, Tıp Medresesi ve Mescidi- nin Yeri, Yapısı”, Osmanlı Araştırmaları IX (1989), ss. 347-359.
Merki, Mehmet Bilgehan, “Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi”, http://mehmetbilgehanmerki.blogspot.com.tr/2012/06/mardin-hatuniye-sitti-rad- viyye.html, erişim tarihi: 04 Ağustos 2014.
Önge, Yılmaz, “Çankırı Darüşşifası”, Vakıflar Dergisi, V (1962), s. 251-255+21 resim
Öztürk, Levent, On İkinci Yüzyıla Kadar İslâm Dünyasında Hastaneler, İz Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Savcı, Süleyman, Silvan Tarihi, Diyarbakırı Tanıtma Derneği Neşriyatı, Diyarba- kır 1956.
Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi: Selçuklular Dönemi, 4. bs, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
Sözen, Metin, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, Cilt II, (Kapalı Medre- seler, Bir Kısmı Ayakta Olan Medreseler, Kaynaklardan Bilinen Medreseler), İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Tarihi ve Rölöve Kürsüsü, İstanbul 1972.
Şehsuvaroğlu, Bedii N, “Eskülap ve Asklepion’lar”, [İstanbul] Tıp Fakültesi Mecmu- ası, XV/2 (1952), ss. 1010-1032.
Turan, Osman, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I: Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, XI/42 (1947), ss. 199-235 + 15 Levha.
__________, “Selçuk Devri Vakfiyeleri II: Mübârizeddin er-Tokuş ve Vakfiyesi”, Belleten, XI/43 (1947), ss. 415-429 + 16 Levha.
__________, “Selçuk Devri Vakfiyeleri III: Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vak- fiyeleri”, Belleten, XII/45 (1948), ss. 17-158.
Uzluk], Feridun Nafiz, “Açıḳ mektūb: Aḳsaray’da Dārü’ş-şifā”, Babalıḳ 27 Rebīʿü’l-āḫir 1342/7 Kānūn-ı evvel 1339.
__________, “Selçuḳīler Devrinde: Ḳonya Dārü’ş-şifāsı”, Millī Mecmūʿa, I/14 (1340), ss. 222-223.
__________, “Anadolı’da Ṣıḥḥī Müʾesseselerimiz: Ḳonya’da Dārü’ş-şifa”, Babalıḳ 4 Cemāẕiyyü’l-evvel 1342/13 Kānūn-ı evvel 1339.
Uzluk], Şehabettin, “Anadolu’da Selçukî Hastaneleri”, Türk Tıb Tarihi Arkivi III/12 (1939), ss 135-146.
Ülgen, Ali Sami, “Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası”, Vakıflar Dergisi V (1962), ss. 93-98+27 Resim.
Ünver], A. Süheyl, “Divrikide Prenses Turan Malik Hastanesi 1228”, Tedavi Se- ririyatı ve Laboratuvarı Mecmuası IV/15 (1934), ss. 126-129.
__________, “XIII cü asırda Tokat’ta Selçuk Hastanesi”, Tedavi Notları, IX/15- 16 (1934), ss. 436-439.
__________, “Amasya Darüşşifası 1308”, Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi, V (1935), ss. 29-34.
__________, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu zamanında Vakıf Hastanelerin Bir Kısmına dair”, Vakıflar Dergisi I (1938), ss. 17-23 + 10 Resim.
__________, “Sivas’ta Birinci Keykavus Hastanesi 1217 (614)”, Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi 32 (1938), ss. 201-208.
__________, “Yılan Resmi ve Selçuklular tababeti”, Dirim XIV/1 (1939), ss. 14- 18.
__________, Selçuk Tababeti XI-XIV üncü Asırlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1940.
__________, “İstanbul’da Dioscorides Eserleri ve Artıklılar”, Dirim XVI/3-4 (1941), ss. 1-5 (Ayrı Baskı).
__________, 750 Yıl Önce Kayseri Tıbbiyesi 1206-1956, Tıbbiyeli Yayınları, İstan- bul 1956.
Ünver], A. Süheyl - Halil Bayri, “Artık Oğulları ve Mardin’deki Hastaneleri”, Türk Tıb Tarihi Arkivi, V/17 (1940), s. 27-32.
Yaman, Talat Mümtaz, Kastamonu Tarihi “XV inci asrın sonlarına kadar” I, Ahmed İhsan Matbaası Ltd., İstanbul 1935.
Yinanç, Refet, “Mengüceklere Ait Bir Vakfiye Sureti”, Tarih Araştırmaları Dergisi VIII-XII/14-23 (1970-1974), ss. 17-21.
__________, “Kayseri ve Sivas Darüşşifaları’nın Vakıfları”, Belleten XLVI- II/189-190 (1984), ss. 299-307+3 Resim.
__________, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi XXII (1991), ss. 32-44.