Türkiye’nin İlk Çin Elçisi Emin Âli Sipahi’nin Çin İzlenimleri ve Türkiye-Çin İlişkileri

Tarihsel süreçte çok uzun bir geçmişe sahip olmasına rağmen Türk-Çin ilişkileri, modern dönemde ancak XIX. yüzyılda dolaylı bir biçimde gelişmiştir. Her iki ulusun da yaşadığı tecrübeler, dönüşen dünyada varoluş mücadelesi hâlini alırken ilk resmî diplomatik ilişkiler, XX. yüzyılda Türkiye Cumhuriyeti döneminde başlamıştır. Çin’in SSCB ve daha sonra Japonya ile yaşadığı sorunlar iki dünya savaşı arası dönemde Türk dış politikası açısından yakından takip edilen bir konu olmuştur. Bu doğrultuda Türkiye’nin Çin’de açılan ilk diplomatik misyonu maslahatgüzarlık olurken, kısa süre sonra maslahatgüzarlık ekonomik gerekçelerle kapatılmış (1931) ve mütekabiliyet esasınca 1939 yılında elçilik olarak açılmıştır. Çin’de ilk Türk Elçiliğinin açılması ile birlikte Emin Âli Sipahi de orta elçi olarak Türkiye’nin ilk Çin elçisi olmuştur.Çalışma bu doğrultuda Türkiye’nin Çin’deki “ilk Türk elçisi” olan Emin Âli Sipahi’nin raporları doğrultusunda, Çin’de geçirdiği ilk zamanlarında yaşadığı gelişmeleri ele almakta ve bu dönemdeki Türkiye-Çin ilişkilerini değerlendirmektedir. Sipahi’nin adeta sefaretname geleneğinin takipçisi olarak kaleme aldığı raporlar, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken döneminde Çin’e, Çin kültürüne, Çin’deki Türklere ve Müslümanlara dair önemli veriler sunmuştur. Emin Âli Sipahi’nin Çin izlenimleri, siyasi-kültürel temaslar ve Çin’deki Türk imgesi üzerinden ele alınarak Türkiye-Çin ilişkileri kapsamında analiz edilmiştir. Çalışma, belgesel kaynak tarama metoduyla elde edilen arşiv belgeleri ve diğer kaynaklar doğrultusunda değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye, Çin, Emin Âli Sipahi, Doğu Türkistan, Diplomasi

Turkey’s First Chinese Ambassador, Emin Ali Sipahi’s Chinese Impressions and Turkey-China Relations

Although it has a very long history, Turkish-Chinese relations developed indirectly only in the 19th century in the modern period. While the experiences of both nations became a struggle for existence in the transforming world, the first official diplomatic relations started in the 20th century during the time of the Republic of Turkey. The problems experienced by China with the USSR and later Japan have been closely followed in terms of Turkish foreign policy between the two world wars. In this direction, while Turkey’s first diplomatic mission opened in China was to become a chargeship, shortly after, it was closed for economic reasons (1931) and opened as an embassy in 1939 on the basis of reciprocity. With the opening of the first Turkish Embassy in China, Emin Âli Sipahi became the first Chinese ambassador of Turkey as an envoy extraordinary. In this direction, the study examines the developments Turkey experienced in its early years in China in line with the reports of Emin Âli Sipahi, Turkey’s “first Turkish ambassador” in China, and evaluates Turkey-China relations in this period. The reports written by Sipahi presented important data on China, Chinese culture, Turks and Muslims in China in the early period of the Republic of Turkey. Emin Ali Sipahi’s Chinese impressions were analyzed through political-cultural contacts and the Turkish image in China within the scope of Turkey-China relations. The study was evaluated in line with the archival documents and other sources obtained by the documentary source literature review

Keywords:

Turkey, China, Emin Âli Sipahi, East Turkestan, Diplomacy,

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi (BCA)
BCA, 30-10-0-0/129-926-7.
BCA, 30-10-0-0/257-728-2 Dosya Ek: 434A.
BCA, 30-10-0-0/200-367-1 Dosya Ek: 239.
BCA, 30-10-0-0/131-937-19 Dosya Ek: 114.
BCA, 30-18-1-2/59-83-3.
BCA, 30-10-0-0/257-727-15 Dosya Ek: 434.
BCA, 30-10-0-0/221-492-43 Dosya Ek: 400-3.
BCA, 30-18-1-2/71-4-1 Dosya Ek: 141-28.
BCA, 30-18-1-2/78-72-17 Dosya Ek: 142-79.
BCA, 30-10-0-0/257-728-14 Dosya Ek: 434A.
BCA, 30-18-1-2/88-87-10 Dosya Ek: 107-109.
BCA, 30-10-0-0/257-728-15 Dosya Ek: 434A.
BCA, 30-10-0-0/257-728-16 Dosya Ek: 434A.
BCA, 30-10-0-0/257-728-17 Dosya Ek: 434A.
BCA, 30-11-1-0/154-19-18.
BCA, 490-1-0-0/206-818-1.
BCA, 30-10-0-0/142-15-14 Dosya Ek: 138.
BCA, 30-11-1-0/161-15-6.
BCA, 30-18-1-2/104-2-32.
BCA, 30-10-0-0/257-728-20 Dosya Ek: 434A.
Taha Toros Arşivi (TTA)
TTA, 001506537006.
Süreli Yayınlar
Resmî Gazete
Araştırma ve İnceleme Eserler
Adıbelli, Barış, Osmanlı’dan Günümüze Türk-Çin İlişkileri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2016.
Ağababa, Naile, “Çin Kaynaklarında Türkler”, Turkish Studies, 10/9, 2015, s. 1-8.
Aral, Hâmid, Dışişleri Bakanlığı 1967 Yıllığı, Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara 1968.
Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2005.
Dışişleri Bakanlığı Yıllığı 1964-1965.
Duman, Melih, “Çin-Japonya Çatışması ve Türkiye’nin Uzakdoğu Gelişmelerine Bakışı (1929-1939)”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S. 16, 2020, s. 33-70.
Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
Ergenç, Ceren, Chinese Nation-Building and Sun Yat-Sen A Study on 1911 Revolution in China, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005.
Fidan, Giray, Çin Kaynaklarına Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Çin İlişkileri ve Çin’deki Osmanlı Ateşli Silahları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.
Fidan, Giray, “Ming Tarih Kayıtlarına Göre 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu - Ming Çin’i İlişkileri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 30, 2011, s. 275-287.
Fidan, Giray, “The Turk Travelogue: Kang Youwei’s Journey to the Ottoman Empire”, Bilig, S. 76, 2015, s. 227-243.
Dışişleri Bakanlığı 1983 Tarihçesi, İcra Sekreterliği, 1984.
Köni, Hasan, “Genel Dış Politika Işığında Cumhuriyet Dönemi Uzak-Doğu İlişkileri: 1933-36”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C 3/S. 11, 1993, s. 271-277.
Kuran, Ercüment, “1793-1811 Döneminde İlk Osmanlı Mukim Elçilerinin Diplomatik Faaliyetleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, Yay. haz. İsmail Soysal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999 s. 53-59.
Lewis, Bernard, Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2009.
Sander, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Ankara 1996.
Şimşir, Bilâl N., Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
Şimşir, Bilâl N., Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, 1996.
Şimşir, Bilâl N., “Cumhuriyetin İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 22/S. 64-65-66, 2006, s. 15-89.
Taşağıl, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. Asır), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 2011.
Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), Filiz Kitabevi, İstanbul 2000.
Xingliang, He - Guo Hongzhen, Çinlilerin Gözünden Türklerin Tarihi, çev. Eser Ulun, Kalkedon Yayınları, İstanbul 2015.