II. Abdülhamid Döneminde Kayseri İptidai Mektepleri (1876-1908)

Osmanlı Devleti’nin son yüzyıllık döneminde en önemli yenileşme alanlarından biri de eğitimdi. İlkokul düzeyindeki eğitim yüzyıllardır Sıbyan Mektebi yahut Mahalle Mektebi denilen okullar aracılığı ile sürdürülmekteydi. Bu okullar, XIX. yüzyılın ikinci yarısında öğrencileri makul süreler içerisinde okuryazar yapamama başta olmak üzere genel anlamda verdikleri eğitimin niteliği nedeniyle eleştiriye uğradı. Eğitim alanındaki yenilikler II. Mahmud döneminde başlayıp Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz dönemlerinde devam etti. Bu dönemlerde diğer düzeylerde önemli adımlar atıldıysa da ilkokul seviyesindeki eğitimde aynı ölçüde bir değişim yaşanmadı. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin çıkarılmasından sonra Batı tarzında eğitim veren örnek ilkokullar açılmaya başladı. Daha sonra “iptidai” adıyla sıbyan mekteplerinden ayrışacak olan bu okulların sayısı II. Abdülhamid döneminde hızla arttı. Kayseri’deki ilk iptidai mektebi 1893’te açıldı; zamanla sayıları arttı. Dersler sıbyan mekteplerinin aksine Maarif Nezareti tarafından belirlenen öğretim programı kapsamında verilmekteydi. Bu çalışmada şehirdeki iptidailerin açılması, görev yapan öğretmenler ile arşiv kayıtlarının nispi zengin içerik sunması nedeniyle dört erkek ve iki kız iptidaisindeki eğitim-öğretim faaliyetleri (dersler, sınavlar, başarı başarısızlık vs.) ve öğrencilere dair (sayı, yaş vs.) bilgiler verilmektedir. Bilgilerin önemli bir kısmına bu altı okulda öğrenim gören öğrencilerin imtihan cetvellerinin incelenmesi ile ulaşılmıştır. Bu çalışma yalnız Kayseri iptidai mektepleri hakkında değil, aynı zamanda geniş sınırlara sahip Osmanlı Devleti’ndeki ilkokul eğitiminin genel özellikleri hakkında da fikir verecektir. Çalışma, arşiv belgeleri ile bahse konu iptidailerde öğrenim görmüş bazı öğrencilerin anıları ve diğer kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kayseri, iptidai, mektep, Osmanlı Devleti, II. Abdülhamid, öğrenci, eğitim-öğretim.

Kayseri Elementary Schools in the Period of Abdulhamid II (1876-1908)

One of the most significant areas of reformation in the last century of the Ottoman Empire was education. Education at the elementary school level used to be provided through schools known as Sıbyan Mektebi (Children’s Schools) or Mahalle Mektebi (Neighborhood Schools) for centuries. In the second half of the 19th century, these schools were subjected to criticism regarding the quality of the education they provided, especially their failure to have students learn to read and write within a reasonable time. Reforms in the field of education started in the period of Mahmud II and continued in the periods of Abdulmejid and Abdulaziz. In these periods, although significant steps were taken on other levels of education, the same extent of change was not seen at the level of elementary schools. After the enactment of the Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (Public Education Charter) dated 1 October 1869, pilot elementary schools providing Western-style education started to be established. The number of these schools, which would be then distinguished from the schools known as Sıbyan Mektebi with the name iptidai (primary), increased rapidly in the period of Abdulhamid II. The first İptidai Mektep (elementary school) in Kayseri was opened in 1893, and their numbers increased in time. As opposed to the case in schools named Sıbyan Mektebi, the lessons were being taught based on the curriculum determined by the Maarif Nezareti (Ministry of Education). This study presents information on the establishment of these elementary schools in the city of Kayseri, education-instruction activities (classes, examinations, success-failure, etc.) at four male and two female elementary schools based on the relatively rich contents of archive records and accounts of their teachers, as well as their students (numbers, ages, etc.). A significant part of this information was collected by the examination of the academic records of students enrolled in these six schools. This study provides information on not only Kayseri elementary schools but also the general characteristics of elementary-level education in the Ottoman Empire, which had borders covering a large area. The study was prepared using archive documents, memoirs of some students who had received education at these elementary schools, and other original works.

Keywords:

Kayseri, elementary, school, Ottoman Empire, Abdulhamid II, student, education-instruction,

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Dâhiliye Nezareti Belgeleri Umûr-ı Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti Belgeleri (DH. UMVM.)
Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT.)
Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahât Komisyonu Evrakı Muamelat (DH. TMIK. M.)
Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Levazım Kalemi (DH. EUM. LVZ.) İrâde Dâhiliye (İ.DH.)
İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.)
İrâde Taltifat (İ.TAL.)
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.)
Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi (MF. İBT.)
Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL.)
Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR. I. KV.)
Rumeli Müfettişliği Umum Evrakı (TFR. I.UM.)
Yıldız Esas Evrak (YEE.)
Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.PRK.)
Yıldız Perakende Evrakı-Maarif Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK. M.F)
Araştırma ve İnceleme Eserler
Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C XV, Yay. haz. M. Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
Ahmed Midhat, Fatma Aliye Hanım yahud Bir Muharrire-i Osmaniyenin Neşeti, Dersaadet (İstanbul) 1311.
Ahmed Nazif, Mir’at-ı Kayseriye veya Kayseri Tarihi, haz. Mehmet Palamutoğlu, Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Kayseri 1987.
Akyüz, Yahya, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1947 Talimatı,” OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Degisi), S. 5/Yıl: 1994, s. 1-47.
Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2015.
Antel, Sadrettin Celâl, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat 1, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999, s. 441-462.
Aşa, Emel, Fatma Aliye Hanım (Hayatı-Eserleri-Fikirleri), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, (tarihsiz).
Başkâtipzade Ragıp Bey, Tarih-i Hayatım, Tahsil-Harp-Esaret-Kurtuluş Anıları, Kebikeç Yayınları, Ankara 1996.
Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar-Yorumlar-Tetkikler, haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012.
Bir Hayat Hikâyesi Mehmet Kemal Dedeman, drl. Zeynep Avcı, İstanbul 1996. Cevdet Paşa, Tezakir 40 Tetimme, Yay. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
Davison, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, çev. Osman Akınhay, C 1, İstanbul 1997.
Dilbaz, Mahmut, II. Abdülhamid Dönemi Mektep Sisteminde İslâm Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları (İslam Tarihi) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2017.
Doğan, Nuri, Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918), Bağlam Yayıncılık, Ankara 1994.
Erdem, Yasemin Tümer, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, C 1-2, İstanbul 1977.
Ertur, Esat K., Tamu Yelleri (Emekli Yargıç Hüseyin Kâmil Ertur’un Anıları), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
Fortna, Benjamin C., “Son Dönem Osmanlı Seküler Devlet Okullarında İslam Ahlakı,” Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, haz. Mustafa Gündüz, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2013, s. 264-312.
Fortna, Benjamin C., “Osmanlı İmparatorluğunun Sonunda Eğitim ve Otobiyografi,” Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, haz. Mustafa Gündüz, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2013, s. 228-263.
Gündüz, Mustafa, “Son Dönem Osmanlı Eğitiminde Disiplin ve Cezalandırma (1847-1920),” Doğu Batı, S. 53, Ağustos 2010, s. 127-157.
Karataş, Yakup, “Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], S. 57, 2016, s. 1839-1867.
Kayseri Eğitim Tarihi Araştırmaları, ed. Aziz Altı-Serpil Sevim Kartal, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2021.
Kocabaşoğlu, Uygur-Uluğtekin, Murat, Salnamelerde Kayseri, KTO Yayınları, Kayseri 1998.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
Koyuncu, Aşkın, “Tuna Vilâyeti’nde Nüfus ve Demografi (1864-1877)”, Turkish Studies, Vol. 9/4 Spring 2014, s. 675-737.
M. Tahir Münif Paşa, “Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyan,” Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, haz. Mustafa Gündüz, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2013, s. 394-401.
Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire, (b.y) 1338.
Mert, Özcan, “Atatürk’ün İlk Öğretmeni Şemsi Efendi (1852-1917)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 7/S. 20, s. 331-346.
Nurdoğan, Arzu M., Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
Öztürk, Cemil, “Selim Sabit Efendi,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 36, İstanbul 2009, s. 429-430.
Selim Sabit, Elifba Risalesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1290.
Somel, Selçuk Akşin, “II. Abdülhamid Devri Eğitimine genel Bir Bakış,” Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, ed. Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul 2014, s. 239-244.
Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), çev. Osman Yener, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
Süme, Mehmet, XIX. Yüzyılda Orta Anadolu’da Bir Osmanlı Kazası Develi, Akademisyen Kitabevi, Ankara 2018.
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, haz. Mehmet Ö. Alkan, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000.
Türcan, Talip, “Ülü’l-Emr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, s. 295-297.
Ziya Paşa, “Türkistan’ın Esbâb-ı Tedennîsi,” Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, haz. Mustafa Gündüz, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2013, s. 401-409.