Topkapı Sarayı Harem'i: 1665 Yangını Sonrası Yenileme Projesi

Bu makalede, Osmanlı hanedanının ve imparatorluk tarihinin simgesel ve fiziksel en büyük verisini oluşturan Topkapı Saray'ının sınırları içinde yer alan, Harem bölümünde meydana gelen 1665 (1076) yılı yangını sonrasında başlatılan yenileme projesi ele alınmıştır. Bu bağlamda özellikle yenileme projesi sürecinde, dönemin önemli bir siyasi gücü olan Valide Turhan Sultan'ın projeye etkisi de tartışılmıştır. Çalışmada, yenileme projesinin süreci, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan ve inşaat süresince yapılan masrafların tutulduğu defterin ışığında ele alınmıştır. Yetmiş yapraktan oluşan mevcut defterin büyük bir bölümü işçi ve ustalara ödenen ücretler ile taşıma ücretlerini içermektedir. Bununla birlikte inşaatta kullanılan malzemeler ve bunların nerelerden getirildiği de ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Makalede, Valide Turhan Sultan'ın yangın sonrasında başlatılan imar etkinliğindeki rolü tartışılırken, hesap defteri ile birlikte Harem mekanlarında bulunan ve 1665 yangını sonrasına ait kitabelerden yararlanılmıştır. Harem hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalarda, 1665 yılı sonrasındaki yenileme projesi üzerine yazılanlar, Harem'deki kitabelerden elde edinilen bilgilerin ötesine gitmemektedir. Çalışmada ele aldığımız veriler ışığında ulaşılan sonuç, özellikle 17. yüzyılın ortasında meydana gelen yangının arkasından başlatılan projenin bitiminde ve Harem'in yenilenmesi sürecinde Valide Turhan Sultan'ın etkin olduğudur.

Topkapı Palace Harem: Renovation Project After the Fire in the Year 1665

In this article the following issue is taken into consideration; the renovation project started after the fire happened in the year 1076 (1665) in the Harem section within the territory of Topkapı Palace creating the most important symbolical and physical parameter of the Ottoman dynasty and empire. In this context especially the impact of Sultana Turhan, who was one of the most important political power of the period, on the project during the renovation process is discussed. The renovation period is taken into consideration in this study in the light of the accounting book concerning the expenses during construction kept at the Ottoman Archive of the Prime Ministry. Major part of the accounting book consisting of seventy pages includes worker and craftsmen fees and transportation fees. In addition to this the materials to be used in the construction and the origins of these materials are stated in details. In this article while the role of the Sultana Turhan during the reconstruction activity started after the fire is being discussed, the epigraphs belong to the period after year 1665 fire and found within Harem together with the accounting book are taken as references. The existing literature concerning the renovation project after the year 1665 does not go beyond the information obtained from the epigraphs found in the Harem. The result we have reached in this study in the light of the data we take into consideration, it is apparent that Sultana Turhan is effective during the renovation of Harem and particularly during the completion of the project started after the fire happened in the middle of the 17th century.

Keywords:

Topkapı Palace, Harem, IV. Mehmed, Sultana Turhan, Fire, Construction Accounting Book,

PDF

___

̒Abdurrahman ̒Abdi Paşa. Vekāyi-nâme, haz. Fahri Çetin Derin, Çamlıca Ya- yınevi, İstanbul 2008.
Abdurrahman Şeref Bey, “Topkapı Sarayı-ı Hümayunu”, TOEM., İstanbul 1329: cüz. 5: 265-269; cüz. 6: 329-364; cüz. 7: 393-421; cüz. 8: 457- 483; cüz. 9: 521-594; cüz. 10: 585-594; cüz. 11: 649-657; cüz. 12: 413-730.
Afyoncu Fatma, 17. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı, İstanbul 2001.
Ahmed Refik, Türk Mimarları, İstanbul 1933.
Ahmed Resmî Efendi, Ahmed Resmî Efendi ve Hamîletü’l Küberâsı, haz. Zeynep Aycibin, Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bö- lümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, İstanbul 1997.
Ahmed Resmi Efendi, Hamîletü’l Küberâ, haz. Ahmet Nezihî Turan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2000.
Ahmed Tayyârzâde‘Atâ. Târîò-i ‘Atâ, Târîò-i Enderun, c. I, İstanbul 1292-93.
Akdağ İffet, Topkapı Sarayı Manzumesinin İlk Nüvesinin Geçirdiği İnkişafın Kuruluş Prensiplerinin İncelenmesi ve Tespiti Hakkında Bir Deneme, Yayın- lanmamış Doktora Tezi, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul 1959.
Akozan Feridun, “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, c. 8, (1969), s. 303-309.
Aksu Hüsamettin, “Sultan III. Murad Şehinşahnamesi”, Sanat Tarihi Yıllığı. c. IX-X. 1979–80, (1981), s. 1–22.
Andreasyan H.D., “Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy. 27. (1973), s. 59-84.
Anhegger Robert, “Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Osmanlı Devlet Teşkilatı- na Dair Mülahazaları”, Türkiyat Mecmuası, c. IX, (1951), s. 365- 393.
Anhegger-Eyüboğlu, M., Topkapı Sarayı’nda Padişah Evi (Harem), Sandoz Kültür Yayınları, İstanbul 1986.
Atasoy Nurhan - Filiz Çağman, Turkish Miniature Painting, İstanbul, 1974.
Ayverdi Ekrem Hakkı, Fatih Devri Mimarisi, Fethi Derneği Neşriyatı, İstan- bul 1953.
Babinger, Franz, Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı, çev. Dost Körpe, Oğlak Yayınları, İstanbul 2002.
Bağcı Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda ve Zeren Tanındı, Osmanlı Resim Sanatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2006.
Bakır Sitare Turan, “Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikle- ri”, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür ve Turizm Ba- kanlığı, İstanbul 2007, s. 279-308.
Bayram Sadi -Adnan Tüzen, “İstanbul-Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii İnşaat Defteri (Üsküdar, Sultan III. Mustafa Camii)”, Vakıflar Dergisi,sy. 22, (1991), s. 199-288.
Bostan İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire, Ankara 1992.
Davis Fanny, The Palace of Topkapı in İstanbul, New York 1970.
Eldem S. Hakkı - Feridun Akozan, Topkapı Sarayı (Bir Mimari Araştırma), İstanbul 1982.
Eldem S. Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, I-II.İstanbul 1969–1974.
Emler S., “Topkapı Sarayı Restorasyon Çalışmaları”, Türk Sanatı Tarihi ve İncelemeleri, c. I, İstanbul 1963, s. 211–312.
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, c. I-X, haz. Orhan Şaik Gökyay, yay. haz. Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995.
Goodwin Godfrey, Topkapı Palace: An Illustrated Guide toits Life and Personalities, Saqi Books, London 1999.
Halaçoğlu Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
İstanbul Yeni Cami ve Hünkâr Kasrı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, İstanbul (t.y.).
Kâtip Çelebi, Fezleke, Tahlil ve Metin, haz. Zeynep Aycibin, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Programı Yayınlanmamış Doktora Tezi, I-III, İstanbul 2007.
Kırımlı F., “İznik Çinileri ve Cenovalı Çini Tüccarları”, Antika, (1987), s. 50- 54.
Kocaaslan Murat, Topkapı Sarayı Haremi: IV. Mehmed Dönemi (1648-1687), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabi- lim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.
Kocaaslan Murat, “İktidarın Ortakları: Dârüssaâde Ağaları”, Anadolu Kültür- lerinde Süreklilik ve Değişim, Dr. Mine Kadiroğlu’na Armağan, Ankara (2011), s. 375-398.
Koçu R. E., İçinde Geçen Vak’alar, Eski Saray Hayatı ve Teşkilatı ile Beraber Adım Adım, Köşe Köşe Topkapı Sarayı,İstanbul 1960.
Kuban Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
Kütükoğlu Bekir, “Şehnameci Lokman”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Arma- ğan, İstanbul 1991, s. 39-48.
Maurice M. Cerasi, Osmanlı Kenti Osmanlı İmparatorluğunda 18. Ve 19. Yüzyıl- larda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. çev. Aslı Ataöv, İstanbul 2001.
Mehmet Sürreya, Sicill-i Osmanî, Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, IV-I, yay. haz. M. Keskin, A. Öztürk, H. Savaş, H. Kurt, İstanbul 1997.
Miller Barnette, Beyond The Sublime Porte: The Grand Seraglio of Stambul. Oxford University Press, London 1931.
Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l Hâfikayn). I-IV, haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, c. III Ankara 2007.
Necipoğlu Gülru, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı - Mimarî, Tören ve İktidar, çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
Öz Mehmet, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul 1997.
Öz Tahsin, “Topkapı Sarayı Müzesi Onarımları”, Güzel Sanatlar, sy. 6, (1949), s. 6-74.
Öz Tahsin, Topkapı Sarayı’nda Fatih Sultan Mehmet II’ye Ait Eserler, Türk Ta- rih Kurumu Yayınları, Ankara 1953.
Parmaksızoğlu İsmet, “Kāsım Agha”, Encyclopédie de L’islam, c. IV, (1978), s. 748–749.
Peçevî İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, c.I, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
Pierce Leslie, Harem-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2002.
Penzer N. M., Harem, çev. M. Doğan Şahiner, Say Yayınları, İstanbul 2000.
Risale-i Kürd Hatip, TSMK. EH 1400.
Sakaoğlu Necdet, Tarihi, Mekânları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray-ı Hümayun – Topkapı Sarayı–, Denizbank Yayınları, İstanbul 2002.
Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (1003-1008/1595-1600), I-II., haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Silahdar Tarihi, c. II., Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928.
Sönmez Neslihan, Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, Yapı- Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 1997.
Şimşirgil Ahmet, Taşa Yazılan Tarih Topkapı Sarayı, İstanbul 2005.
Taşkın Ünal, Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2005.
Tekindağ Ş., “Yenicâmi Külliyesi”, Tarih Dergisi, sy. 28-28, (1974-75) , s. 167-183.
Thys-Şenocak Lucienne, “Kumkale ve Seddülbahir Osmanlı Kaleleri”, Cogito,sy. 28, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 274-282.
___________, The Yeni Valide Mosque Complex in Eminönü, Istanbul, University of Pennsylvania Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1994.
___________, Hadice Turhan Sultan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler, çev. Ayla Ortaç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009.
___________, “Bir Valide Sultan’ın Himayesinde Seddülbahir ve Kumkale”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2000, s. 112-117.
___________, “The Yeni Valide Mosque Complex at Eminönü”, Muqarnas, c. 15, (1998), s. 58-70.