Islâhat Çağında Osmanlı Halkının Dinî Hayatını “Islâh”a Yönelik Saçaklızâde’nin İlginç Bir Önerisi: “ ʻİlim ve ʻAmele Da’vet ve İcbâr”

Bu çalışmada 17. ve 18. yüzyıllarda yaşamış bir Osmanlı taşra âlimi olan Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî (ö.1732)’nin Mektûb ilâ ulemâi’l-bilâd ve Nasîhatü’l-ulemâ başlıklı iki risâlesindeki fi kirleri incelenmektedir. Saçaklızâde bu risâlelerinde yaşadığı dönemde Osmanlı toplumunda dinin geri plana itildiği, ulemâ ve ümerânın halkı din işlerine “da‘vet” ve “icbâr” etme konusunda yeterince gayret göstermedikleri gibi dikkat çekici iddialar dile getirmektedir. Ayrıca o, bu risâlelerinde daha dikkat çekici bir husus olarak o dönemde ulemânın şeri‘atı canlandırma (ihyâ), dini yenileme (tecdîd) ve müslüman halkın din işlerini düzeltme (ıslâh) lüzumunun doğduğunu öne sürmektedir. Şüphesiz ki bu fi kirler gerek bir âlim olarak onun ilmî zihniyeti, gerekse Osmanlı dinî-sosyal tarihi bağlamında çok önemli veri niteliğinde olup tahlil edilmeyi fazlasıyla hak etmektedir.

An Interesting Project of Saçaklızade Aiming at “Improvement” Religious Life of Ottoman Public in Reform Age: “Invitation and Forcing to Knowledge and Action

In this study, ideas in two treatises titled Mektûb ilâ ulemâi’l-bilâd and Nasîhatü’l-ulemâ of Saçaklızade Muhammed el-Mar‘aşî (death 1732), a scholar from rural areas lived in 17th and 18th centuries, are examined. Saçaklızâde mentions striking claims that religion was pushed back in Ottoman society and that scholars and rulers did not put suffi cient eff ort in “inviting” and “enforcing” public to religious aff airs. In addition, he asserts that it was required to revive sharia (ihyâ), renew religion (tecdîd) and improve religious aff airs of Muslim public (ıslâh) in that age as a more striking matter. No doubt that these ideas are very important in terms of both scientifi c mindset of Saçaklızâde, as a scholar, and religious-social history of Ottomans and deserve an analysis.

Keywords:

Saçaklızâde, scholars, public, religious aff airs, revival, reform, improvement 18th century,

PDF

___

Zilfi , Madeline C., “Kadızâdeliler: Onyedinci Yüzyıl İstanbul’unda Dinde İhya Hareketleri”, çev. M. Hulusi Lekesiz, Türkiye Günlüğü, 58 (1999), s. 65-79.
Voll, John O.,İslam: Süreklilik ve Değişim, c.I, çev. C.Aydın-C.Şişman-M.Demirhan, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1991.
Voll, John O., “İslam Tarihinde Tecdid ve Islah”, Güçlenen İslam’ın Yankıları, ed. John L. Esposito, çev. E. Çatalbaş, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1989, s. 45-62.
Türker-Küyel, Mübahat, “Ulemâ-i Kiram ve Tafra-Tehille”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Necati Öner Armağanı, XL (1999), s. 351-370.
Terzioğlu, Derin,“How to Conceptualize Otoman Sunnitization: A Historiographical Discussion”, Turcica, 44 (2013), p. 301-338.
Terzioğlu, Derin, “Where ‘İlm-i Hāl Meets Catechism: Islamic Manuals of Religious Instruction in the Ottoman Empire in the Age of Confessionalization”, Past and Present, no:220 (2013), p.79-114.
Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, c.I, E Yayınları, İstanbul 1994.
Sarıkaya, Yaşar, Ebu Said el-Hâdimî: Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2008.
Salzmann, Ariel, “The Age of Tulips: Confl uence and Confl ict in Early Modern Consumer Culture (1550-1730)”, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire 1550-1922: An Introduction, ed. Donald Quataert, State University of New York Press, New York 2000, p.83-106.
Sajdi, Dana (der.), Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri: On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, çev. Aylin Onacak, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî,Mektûb ilâ ‘ulemâi’l-bilâd, Milli Kütüphane, Yz. A 4752, vr. 18b-21a.
Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî,Hâşiye alâ risâleti’l-gaybiye, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, no:3659, vr. 76b-112b.
Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî,Tertîbü’l-‘ulûm, tah. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Dârü’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1988.
Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî,Tertîbü’l-ulûm, çev. Z.Pak-M.A.Özdoğan, Ukde Kitaplığı, Kahraman Maraş 2009
Saçaklızâde Muhammed el-Mar‘aşî, Nasîhatü’l-‘ulemâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, no.401, vr. 18b-20a.
Rıfa’at Ali Abou el-Haj, Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, çev. O.Özel-C.Şahin, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
Radtke, Bernd, “Neo-Sufi zm Eleştirisi”, çev. Yusuf Öztel, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c.18, sy. 2 (2009), s. 361-371.
Peters ,Rudolph, “18. ve 19. Yüzyıl İslâmî Fundamentalizm ve Protestan Kalvenizmde Seçilmişlik Öğretisi”, çev. E.Said Kaya, Batı Gözüyle Tecdid: İslam Dünyasında Tecdid Hareketleri: 1700-1850, ed. Nail Okuyucu, Klasik Yayınları, İstanbul 2014, s. 183-194.
Özkul, Osman,“Osmanlı Devleti’nin Kuruluş ve Gelişme Döneminde Ulemanın Yeri”, Yeni Türkiye, 33 (2000), s. 521-534.
Özkul, Osman, Gelenek ve Modernite Arasında Osmanlı Ulemâsı, Birharf Yayınları, İstanbul 2005.
Özcan, Tahsin, “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserleri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, c.I, Kahramanmaraş Belediyesi-Maraşder Yayınları, İstanbul 2005, s. 53-68.
Öz, Mehmet, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1997.
Ocak, Ahmet Yaşar,“Dinî Bilimler ve Ulema”, Osmanlı Uygarlığı, c.I, yay. haz. H.İnalcık-G. Renda, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2003, s. 243-265.
Ocak, Ahmet Yaşar, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfi ye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araştırmaları, XVII-XXI/1-2 (1983), s. 208-225.
Merad, Ali, “Islah”, DİA, XIX (1999), s. 143-156.
McGowan, Bruce, “Âyanlar Çağı 1699-1812”, çev. Ayşe Berktay, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c.2, ed. H.İnalcık-D.Quataert, Eren Yayınları, İstanbul 2006, s. 759-884.
Kureşî İştiyak Hüseyin, “İslâm Toplumunda Ulemânın Konumu”, Modern Çağda Ulemâ, ed. Ebubekir A. Bagader, çev. Osman Bayraktar, İz Yayınları, İstanbul 1991, s. 1-28.
Krstic, Tijana, Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları: 15.-17. Yüzyıllar, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
Karlığa, Bekir, “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatı ve Kahraman Maraş’lı Bazı Bilim Adamları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, c.I, Kahramanmaraş Belediyesi- Maraşder Yayınları, İstanbul 2005, s. 3-9.
Karaman, Hayrettin - Ali Özek-İ.Kâfi Dönmez-Mustafa Çağrıcı-Sadrettin Gümüş-Ali Turgut (haz.), Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005.
Karahasanoğlu, Selim, “A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Culture in the Ottoman Empire (1718-1730)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Graduate School of Binghamton Universty, 2009.
Kafadar, Cemal,“Yeniçeriler ve Osmanlı Döneminde İstanbul’un Ayaktakımı: Yok Yere mi Asiydiler?”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, der. Baki Tezcan-Karl K. Barbır, çev. Zeynep N. Yelçe, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 135-161.
Kafadar, Cemal, “Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi”, Osmanlı Geriledi mi?, haz. Mustafa Armağan, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2006, s. 101-164.
İşcan, Mehmet Zeki, “Gazâlî’nin İhyâ ve Islah Düşüncesine Genel Bir Bakış”, Diyanet İlmi Dergi, 47/3 (2011), s. 115-134.
İpşirli, Mehmet,“Osmanlı Uleması”, Yeni Türkiye, 33 (2000), s. 512-520.
İpşirli, Mehmet, “Islahat”, DİA, XIX (1999), s. 170-174.
İnalcık, Halil,Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II, Tağayyür ve Fesad (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
İnalcık, Halil,Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
İnalcık, Halil, “Osmanlılar’da Batıdan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayınları, İstanbul 2009, s. 425-430.
İbrahim Peçevî, Târîh-i Peçevî, c.I, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1283.
Itzkowitz, Norman, Osmanlı İmparatorluğu ve İslâmî Gelenek, çev. İsmet Özel, Şule Yayınları, İstanbul 1997.
Görgün, Tahsin, “Tecdid”, DİA, XXXX (2011), s. 234-239.
Gökalp, Murat, “Hicrî İlk Üç Asır Özelinde Sened ve Metin Kritiği Bağlamında Gurabâ Rivayetinin Değerlendirilmesi”, Dinî Araştırmalar, 9/26 (2006), s. 177-192.
Gencer, Bedri, İslam’da Modernleşme 1839-1939, Lotus Yayınları, Ankara 2008.
Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-şakâik fi hakkı ehli’l-hakâik, nşr. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
Fazlur, Rahman,İslâm’da İhya ve Reform: Bir İslâm Fundamentalizmi İncelemesi, çev. Fehrullah Terkan, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2006.
Fazlur, Rahman,İslâm, çev. Mehmet Dağ-Mehmet S. Aydın, Selçuk Yayınları, Ankara 1996.
Fazlur, Rahman, “Revival and Reform in Islam”, The Cambridge History of Islam, vol.II, ed. P.M.Holt-A.K.S. Lambton-B.Lewis, Cambridge University Press, Cambridge 1970, p. 632-656.
Faroqhi, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi içinde, c.2, ed.H.İnalcık-D.Quataert, çev.A.Berktay-S. Andıç-S. Alper, Eren Yayınları, İstanbul 2006, s. 545-757.
Evin, Ahmet, “Batılılaşma ve Lale Devri”, çev. Derya Kömürcü, İstanbul Armağanı IV, yay. haz. Mustafa Armağan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2000, s. 41-60
Dikici, Recep, Saçaklızâde ve Osmanlı Dönemi Maraşlı Âlimler, Çizgi Kitabevi, Konya 2014.
Dallal, Ahmad, “İslâmî İhya Düşüncesinin Kaynakları ve Hedefl eri: 1750-1850”, çev. Ahmet Aydın, Batı Gözüyle Tecdid: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri 1700-1850, ed. Nail Okuyucu, Klasik Yayınları, İstanbul 2014, s. 89-124.
Çetintaş, İbrahim, “Saçaklızâde ve İlimleri Sınıfl andırması”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Çavuşoğlu, Semiramis,“Kadızadeliler Hareketi: Osmanlı İmparatorluğu’nda Şeriata Dayanan Bir Reform Teşebbüsü”, Doğumunun 400. Yıl Dönümünde Kâtip Çelebi, ed. Bekir Karlığa-Mustafa Kaçar, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009, s. 43-55.
Çavuşoğlu, Semiramis, “The Kadızadeli Movement: An Attempt of Şeri‘at-Minded Reform in the Ottoman Empire”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 1990.
Cezar, Mustafa, “Osmanlılarda 18. Yüzyıl Kültür ve Sanat Ortamı”, 18. Yüzyılda Kültür Ortamı: 20-21 Mart 1997 Sempozyum Bildirileri, Sanat Tarihi Derneği Yayınları, İstanbul 1998, s. 43-64.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
Barkey, Karen, Farklılıklar İmparatorluğu: Karşılaştırmalı Tarih Perspektifi nden Osmanlılar, çev. Ebru Kılıç, Versus Kitap, İstanbul 2013.
Arpaguş, Hatice Kelpetin,Osmanlı ve Geleneksel İslâm, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2014.
Arpaguş, Hatice Kelpetin, Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2001.
Alaaddin Bekri, Bir Çağın Öncüsü: Şeyh Abdülgânî Nablusî, çev. Veysel Uysal, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
Aktepe, M. Münir, Patrona İsyanı (1730), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1958.
Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, giriş ve notlar: Yahya Michot, çev. Ayşen Anadol-Mehmet Yavuz, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned: el-Fethu’r-Rabbânî Tertibi, c.I, çev. Rıfat Oral, tahric: Süleyman Sarı, Ensar Yayıncılık, Konya 2003.