Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri

Göktürklerin mitolojisi daha önce bazı araştırmalarda incelenmiş ve bu mitolojiye ait anlatıların yer aldığı Çince metinlerin çevirilerinin çoğu yayımlanmıştır. Ancak bazı metinlerin Türkçeye yalnızca özetlenerek çevrildiği görülmüştür. Tibetçe bir belgede yer alan Göktürk mitleri ise bu bağlamda pek fazla incelenmemiştir. Bu çalışmada Göktürklere ait Çin ve Tibet kaynaklarında aktarılmış olan mitler incelenmiş, metinler arasında karşılaştırmalar yapılmış ve Türkçeye tam çevirisi yapılmamış bazı metinler üzerinde ayrıntılı bir şekilde çalışılmıştır. Göktürk mitlerini aktaran Çince ve Tibetçe metinler, çalışmanın sonunda ek olarak okuyuculara sunulmuştur.

Myths of the Turks According to Chinese and Tibetan Sources

The mythology of the Turks (Tujue 突厥, Gokturks) has been previously studied in some publications and translations of most of the Chinese texts containing narratives from this mythology have also been published. However, some of these texts have been translated to Turkish only as summaries. Turk myths recorded in a Tibetan document have not also been studied in detail within this context. In this study, myths of the Turks given in Chinese and Tibetan sources have been studied, comparisons between diff erent texts have been made and some texts that have not been fully translated to Turkish have been studied in detail. Chinese and Tibetan texts containing the narratives of Türk myths have been added to the end of this study.

Keywords:

Turks, Mythology, Myth, Origin Myth Chinese and Tibetan Sources,

PDF

___

Pulleyblank, Edwin G., “A Sogdian Colony in Inner Mongolia”, T’oung Pao, 41, 4/5,(1952), s. 317-356.
Ölmez, Mehmet, “Ongi Yazıtı, Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 64/1, (2016), s. 43-86.
Ögel, Bahaeddin,Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), 2 Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993-1995.
Ögel, Bahaeddin, “Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar”, Belleten, XXI/81,(1957), s. 81-137.
Ōsawa, Takashi, “Revisiting the Ongi inscription of Mongolia from the Second Turkic Qaγanate on the basis of rubbings by G. J. Ramstedt”, Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja, 93, (2011), s. 147-203.
Moriyasu, Takao, “La nouvelle interprétation des mots Hor et Ho-yo-hor dans le manuscrit Pelliot tibétain 1283”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 34, 1/3, (1980), s. 171-184.
Moriyasu, Takao, “À propos des tribus de l’Asie Centrale qui se trouvent dans les sources tibétaines: DRU-GU et HOR”, Journal of Asian and African Studies, 14, (1977), s. 1-48.
Moravcsik, Gyula, Byzantinoturcica, 2 Cilt, E. J. Brill, Leiden, 1983.
Mayrhofer, Manfred, Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen – A Concise Etymological Sanskrit Dictionary, 4 Cilt, Carl Winter – Universitätsverlag, Heidelberg,1956.
Klyashtorny, Sergey G., “The Royal Clan of the Turks and the Problem of Early Turkic-Iranian Contacts”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLVII/3, (1994), s. 445-447.
Kljaštornyj, Sergej G. ve Livšic, Vladimir A., “The Sogdian Inscription of Bugut Revised”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXVI/1, (1972), s. 69-102.
Kırilen, Gürhan, Göktürklerden Önce Türkler, Gece Kitaplığı, Ankara, 2015.
Kırilen, Gürhan, Eski Çin’in Ötekisi Türkler, Kimlik Yayınevi, Ankara, 2015.
Kırilen, Gürhan, “Türk Türeyiş Destanı’nda Geçen “Komşu Ülke (Lin Guo)” Sorunu Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXIII/56, (2014), s. 73-88.
Kaya, Korhan, Sanskrit-Türkçe Sözlük, İmge Kitabevi, Ankara, 2006.
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2002.
Hirth, Friedrich, “Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk: Beiträge zur Geschichte der Ost-Türken im 7. und 8. Jahrhundert Nach Chinesischen Quellen”, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei, c. II, Otto Zeller Verlag, Osnabrück, 1987, s. 1-140.
Hirakawa, Akira, A Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary, The Reiyukai, Tokyo, 1997.
Hakasça-Türkçe Sözlük, haz. Emine Gürsoy-Naskali, Viktor Butanayev, Almagül İsina, Erdal Şahin, Liaisan Şahin ve Aylin Koç, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,2007.
Gömeç, Saadettin Yağmur, Kök Türk Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2016.
Gömeç, Saadettin, “Türk Tarihinde An Lu-shan ve Destanı”, Tarihin Peşinde -Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5, (2011), s. 191-196.
Golden, Peter B., “The Great King of the Türks”, Turkic Languages, 20, (2016), s. 26-59.
Golden, Peter B., “Ethnogenesis in the tribal zone: The Shaping of the Turks”, Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes, ed. Cătălin Hriban, Editura Academiei Române – Muzeul Brăilei Editura Istros, Bucureşti – Brăila, 2011, s. 17-63.
Golden, Peter B., “Cumanica V: The Basmıls and Qıpčaqs”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 15, (2006-2007), s. 13-42.
Golden, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş: Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu, çev. Osman Karatay, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2017.
Golden, Peter B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1992.
Erkoç, Hayrettin İhsan, “Türk Mitlerindeki Motiﬂ er (VI.-VIII. Yüzyıllar)”, Journal of Old Turkic Studies, 1/1, (2017), s. 36-75.
Erkoç, Hayrettin İhsan, “Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 33/1, (2016), s. 43-72.
Erdal, Marcel, “Ongin Yazıtı”, çev. Semih Tezcan, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu – 26-29 Mayıs 2010 – Bildiriler Kitabı, ed. Ülkü Çelik Şavk, Hacettepe Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2011, s. 363-372.
Ekrem, Erkin, “Kao-ch’ang Devleti: Kuruluşu ve Yıkılışı”, Türkiyat Araştırmaları, 7,(2008), s. 5-32
Ekrem, Erkin, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, (Basılmamış Doktora Tezi),Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.
Ekrem, Erkin, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M.Ö. 2146-318), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1995.
Eberhard, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
Eberhard, W., “Remarks on Širalγa”, Oriens, 1/2, (1948), s. 220-221.
Durmuş, İlhami, İskitler, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2007.
Dobrovits, Mihály, “Ongin Yazıtını Tahlile Bir Deneme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2000, (2001), s. 147-150.
Clauson, Gerard,An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, Oxford, 1972.
Clauson, Gerard, “The Ongin Inscription”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 3/4, (1957), s. 177-192.
Clauson, Gérard, “À propos du manuscrit Pelliot tibétain 1283”, Journal Asiatique, 245,(1957), s. 11-24.
Cen Zhongmian 芩仲勉, Tujue Jishi 突厥集史, 2 Cilt, Zhonghua Shuju 中華書局,Beijing 北京, 1958.
Caferoğlu, A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul, 1968.
Berta, Árpád, Sözlerimi İyi Dinleyin…: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını,çev. Emine Yılmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.
Beckwith, Christopher I Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, Princeton, 2009.
Beckwith, Christopher I “The Pronunciation, Origin, and Meaning of A-shih-na in Early Old Turkic”, Central Eurasia in the Middle Ages: Studies in Honour of Peter B. Golden, ed. Osman Karatay ve István Zimonyi, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2016, s. 39-46.
Beckwith, Christopher I., The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1993.
Baykuzu, Tilla Deniz, An Lu-shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti, Kömen Yayınları, Konya,2013.
Baxter, William H., An Etymological Dictionary of Common Chinese Characters [Preliminary Draft of 28 October 2000], 2000.
Barthold, W., “Türklerde ve Moğollarda Deﬁ n Merasimine Dair”, çev. Abdülkadir İnan, Belleten, XI/43, (1947), s. 515-539.
Bacot, Jacques, “Reconnaissance en Haute Asie Septentrionale par cinq envoyés Ouigours au VIIIe siècle”, Journal Asiatique, 244, (1956), s. 137-153.
Aydın, Erhan, “Ongi Yazıtı Üzerine İncelemeler”, İlmî Araştırmalar: Dil ve Edebiyat İnce-lemeleri, 25, (2008), s. 21-38.
Atwood, Christopher P., Some Early Inner Asian Terms Related to the Imperial Family and the Comitatus”, Central Asiatic Journal, 56, (2012-2013), s. 49-86.
Atwood, Christopher P., “The Notion of Tribe in Medieval China: Ouyang Xiu and the Shatuo Dynastic Myth”, Miscellanea Asiatica: Festschrift in Honor of Françoise Au-bin, ed. Denise Aigle, Isabelle Charleux, Vincent Goossaert ve Roberte Hama-yon, Institute Monumenta Serica, Sankt Augustin, 2010, s. 593-621.
Yao Runeng 姚汝能, An Lushan Shiji 安祿山事蹟 ( http://ctext.org/wiki.pl?if=gb&-res=901637 ).
Wei Zheng 魏徵, Suishu 隋書, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1982.
Wang Qinruo 王欽若, Cefu Yuangui 冊府元龜, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1994.
Wang Pu 王溥, Tang Huiyao 唐會要, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海,1955.
Togan, İsenbike, Kara, Gülnar ve Baysal, Cahide, Çin Kaynaklarında Türkler: Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu) 194a: “Türkler” Bölümü: Açıklamalı Metin Neşri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
Theophylactus Simocatta, Historiae, ed. Immanuel Bekker, Corpus Scriptorium Historiae Byzantinae, Impensis Ed. Weberi, Bonn, 1834.
Tekin, Talât, Orhon Yazıtları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
Sima Guang 司馬光, Zizhi Tongjian 資治通鑑, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海, 1976.
Radloﬀ , W., Die Alttürkischen Inschriften Der Mongolei, 2 Cilt, Otto Zeller Verlag,Osnabrück, 1987.
Ölmez, Mehmet, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları: Metin-Çe-viri-Sözlük, BilgeSu Yayıncılık, Ankara, 2012.
Ouyang Xiu 歐陽修, Xin Tangshu 新唐書, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海, 1975.
Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
Onat, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler: Han Hanedanı Tarihinde “Batı Bölgeleri”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2012.
Müller, Karl, Fragmenta Historicorum Græcorum, 5 Cilt, Parisiis Editore Ambrosio Firmin Didot, Paris, 1851.
Minorsky, V., Sharaf al-Zamān Ṭāhir Marvazī on China, the Turks and India: Arabic text (circa A.D. 1120) with an English translation and commentary, Royal Asiatic Society, London,1942.
Malov, Sergey Yeﬁ moviç, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii,İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, 1959.
Liu Mau-tsai,Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu ve Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
Liu Mau-tsai, Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte Der Ost-Türken (T’u-küe), 2 Cilt,Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1958
Liu Xu 劉昫, Jiu Tangshu 舊唐書, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海, 1975.
Linhu Defeng 令狐德棻, Zhoushu 周書, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京,1974.
Li Yanshou 李延壽, Beishi 北史, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1974.
Li Fang 李昉, Taiping Guangji 太平廣記, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京,1986.
Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çev. Besim Atalay, 4 Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998-1999.
Kapusuzoğlu, Gökçen, Taiping Derlemesinde Türkler, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017.
İbn Fazlân, Seyahatnâme, çev. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1995.
Fan Ye 范曄, Hou Hanshu 後漢書, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海, 1973.
Duan Chengshi 段成式, Youyang Zazu 酉陽雜俎, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1981.
Du You 杜佑, Tongdian 通典, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1996.
Byang phyogs na rgyal po du bzhugs pa’i rabs gyi yi geo, Pelliot tibétain 1283, Bibliothèque nationale de France, Paris ( http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8305761g ).
Ban Zhao 班昭, Hanshu 漢書, Zhonghua Shuju 中華書局, Shanghai 上海, 1964.
Zuyev, Yu. A., Ranniye tyurki: Oçerki istorii i ideologii, Dayk-Press, Almatı, 2002.
Zuyev, Yu. A., “Tamgi loşadey iz vassal’nıh knyajestv (Perevod iz kitayskogo soçineniya VIII-X vv. Tanhuyyao, t. III, tszyuan’ 72, str. 1305-1308)”, Novıye materialı po drevney i srednevekovoy istorii Kazahstana, Trudı instituta istorii, arheologii i étnograﬁ i, İzdatel’stvo Akademii nauk kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1960, s. 93-140.
Yamada, Nobuo, “The Original Turkish Homeland”, Journal of Turkish Studies, 9 (Niġuča Bičig / Pi Wên Shu: An Anniversary Volume in Honor of Francis Woodman Cleaves), (1985), s. 243-246.
Venturi, Federica, “An Old Tibetan Document on the Uighurs: A New Translation and Interpretation”, Journal of Asian History, 42/1, (2008), s. 1-35.
User, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları, Konya, 2009.
Toparlı, Recep, Vural, Haniﬁ ve Karaatlı, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
Tezcan‚ Semih, “VIII. Yüzyıldan Kalma 1283 Numaralı Tibetçe El Yazmasında Geçen Türkçe Adlar Üzerine”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunular Bildiriler (Ankara, 27-29 eylül 1972), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1975, s. 299-307.
Tekin, Talât,“Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”,Belleten, XLVI/184, (1982), s. 795-838.
Tekin, Talât, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Bloomington,1968.
Taşağıl, Ahmet, Ergenekon’dan Kağanlığa Türk Model Devleti Gök Türkler, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2016.
Taşağıl, Ahmet, Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi),Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2013.
Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
Sümer, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, 2 Cilt, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999.
Sinop, Denis, “The establishment and dissolution of the Türk empire”, The Cambridge History of Early Inner Asia: From Earliest Times to the Rise of the Mongols, ed. Denis Sinor, Cambridge University Press, Cambridge, 1994, s. 285-316.
Sinor, Denis, “Some Components of the Civilization of the Türks (6th to 8th century A.D.)”, Altaic Studies Papers at the 25th Meeting of the Permanent International Altaistic Conference at Uppsala June 7–11 1982, ed. Gunnar Jarring ve Staﬀ an Rosén, Konferenser 12, Almqvist & Wiksell International, Stockholm, 1985, s. 145-159.
Sinor, Denis, “The Legendary Origins of the Türks”, Folklorica: Festschrift for Felix J.Oinas, ed. Egle Victoria Žygas ve Peter Voorheis, Indiana University Uralic and Altaic Studies, 141, Bloomington Indiana, 1982, s. 223-257.
Schmidt, P. W., “Tukue’lerin Dini”, çev. Sâdettin Buluç, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIV, (1966), s. 63-80.
Rybatzki, Volker, “Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions”Central Asiatic Journal, 44/2, (2000), s. 205-292.
Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2002.
Pulleyblank, Edwin G., Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin, UBC Press, Vancouver, 1991.