İlim-Kılıç-Kalem: Osmanlı Kamu Personeli Rejiminde Üçlü İşlevsel Ayrışma

Osmanlı bürokratik yapısı ile ilgili incelemelerde yoğun bir “Weber etkisi” kendini hissettirmektedir. Weber’in (ve Weberyen Eisenstadt’ın) “patrimonyalizm” tiplemesinden beslenen yaklaşım tarzlarının Türkiye’de önde gelen temsilcilerinden Metin Heper, rasyonalizmi merkez olarak algılayıp, onun öncesi ve sonrasına göre Osmanlı/Türk bürokratik evrim süreçleri/tipleri üretir(1). Bu bürokratik evrim tipinde, henüz küçük bir beylik olan ve onun ihtiyaçlarını karşılayabilen “patrimonyal bürokrasi”den başlanıp, daha gelişmiş bir devletin ihtiyaçlarını karşılamaya ancak muktedir olabilecek “rasyonel bürokrasi tipi”ne geçilmiş ve en son aşamada modern devletin, dünyevî ve laik ihtiyaçlarını karşılayabilecek “rasyonel-üretken bürokratik tip”e ulaşılmıştır. Aynı yaklaşım modelinin temsilcisi Şerif Mardin’e göre, “İmparatorluğun toplumsal özelliklerini iyi anlatan bir şema “patrimonyal bürokrasi” adı verilen topluluk türüdür. Türkiye’de kuruluşundan az sonra Batıdaki feodalizmin aksine, “patrimonyal” ilkeler ağır basmakta idi(2).

Science-Sword-Bureau: Ternary Functional Differentiaton in Ottoman Public Personnel Regime

According to Weberian-orientalist typology, there is no rationality in the East, and so, there is no rational bureaucracy also. It may be said that, since, the non-existing structure has been defined and the existing structure would be named as patrimonial bureaucracy. Hence, the comparisons build question formulated as arguments and phenomenons which are used for modern times of West can be found or not in Ottoman. In this study, we will try to analyse the "ternary-functional differentiation" found in Ottoman personnel regime. In doing this, we stiuate this differentiation as sub-cluster of Ottoman bureaucratic structure in general. By this way, it will be possible to escape from the false assessments declaring that in Ottoman history, there couldn't be found such notions as rattionality, public service which is seen as predecessor of modern national state. In this context, after a general overwiev on studies on Ottoman bureaucratic structure, we analyse this ternary functional differentiation (İlmiyye-kalemiyye-seyfiyye) with refernce to Sultan Fatih Mehmet's Law on state organization.

Keywords:

Science, Sword, Bureau Ottoman,

PDF

___

Mustafa Akdağ; Türkiye’nin İçtimaî ve İktisadî Tarihi (1453-1559), Cem Yay., Ankara, 1995, c. II.
Sina Akşin; “Osmanlı-Türk Toplumundaki Sınıf Yapısı Üzerine Bir Deneme”, Toplum ve Bilim, Yaz, 1977, sayı 2, s. 31-46.
Ömer Lütfi Barkan; “Kanun-nâme Maddesi”. İslam Ansiklopedisi, MEB. Yay.,
Niyazi Berkes; “Türkiye’de Çağdaşlaşma Olgusu”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, (Ed. Ersin Kalaycıoğlu-Ali Yaşar Sarıbay), Beta Yay., İstanbul, 1986, s. 137-158.
İsmail Hami Danişmend; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, MEB. Yay., İstanbul, 1947, c. I.
Suraiya Faroqhi; Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir: Kaynaklara Giriş (Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 2001.
Carter V. Findley; Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform: Bâbıâli (1789-1922) (Çev. Latif Boyacı-İzzet Akyol), İz Yay., İstanbul, 1994.
Carter V. Findley; Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi (Çev. Gül Çağlalı Güven), Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1996.
Cornell H. Fleischer; Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, (Çev. Ayla Ortaç), Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1996.
H.A.R. Gibb-Harold Bowen; Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, c. I-II, London, New York, Toronto, Oxford Un. Press, s. 1960.
Halil İnalcık; “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, No 2, Haziran, 1958, s. 103-126.
Halil İnalcık; Centralization and Decentralization in the Ottoman Administration”, Studies in Eighteenth Century Islamic History (Ed. T. Naff-R. Owen) Illionis Un. Press, 1977, s. 27-52.
Halil İnalcık; “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi” (Çev. Mehmet Özden-Fahri Unan), Türkiye Günlüğü, Yaz, 1990, sayı 11, s. 30-41.
Halil İnalcık; “Sultanizm Üzerine Yorumlar: Max Weber’in Osmanlı Siyasal Sistemi Tiplemesi: Dünü ve Bugünüyle”, Toplum ve Ekonomi, (Çev. Kemal Aydın Akagündüz), 1994, sayı: 7, s. 5-27.
Halil İnalcık; “Türk Devletlerinde Sivil Kanun Geleneği”, Türkiye Günlüğü, sayı 58, Kasım-Aralık 1999, s. 5-11.
Halil İnalcık; Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600), (Çev. Ruşen Sezer), Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2004.
Halil İnalcık; Reis-ül-küttab Maddesi, İslam Ansiklopedisi, MEB. Yay.
Rifa’at Ali Abou-el-Haj; Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, (Çev. Oktay Özel, Canay Şahin), İmge Yayınları, Ankara, 2000.
Ümit Hassan; Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye, İletişim Yay., İstanbul, 2002.
Metin Heper: Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme, Siyaset Sosyolojisi Bakımından Bir İnceleme, Boğaziçi Üni. Yay., İstanbul, 1977.
Mehmet İpşirli; “Osmanlı Devlet Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed. E. İhsanoğlu), IRCICA, İstanbul, 1994, s. 139-282.
Norman Itzkowitz; “Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Studia Islamica, 1974, 16, s. 73-94.
“Kanunname-i Âli-i Osman”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası İlavesi, İstanbul, 1335.
Mehmed Fuad Köprülü; Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Akçağ Yay., Ankara, 2004.
Metin Kunt; Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üni. Yay., İst, 1978.
Albert Howe Lybyer; Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi (Çev. Seçkin Cılızoğlu), Seçkin Yay., İstanbul, 1987.
Şerif Mardin; “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler I, (Der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder), İletişim, Yay., İstanbul, 1991, s.175-207.
Jozef Matuz; Das Kanzleiwesen des Sultan Süleymans des Prächtigen, Wiesbaden, 1974.
Ahmet Mumcu; Divan-ı Hümayun, Birey ve Toplum Yay., Ankara, 1986.
Mustafa Naima Efendi; Naima Tarihi, (Haz. Zuhuri Danışman), c. I. İstanbul, 1967.
Sıddık Sami Onar; “İdare İlmi ve İdare Hukuku Bakımından Türkiye’nin İdarî ve Hukukî Bünyesinin Geçirdiği İstihaleler ve Bugünkü Durum”, Türkiye’de Kamu Yönetimi, Burhan Aykaç, Şenol Durgun, Hüseyin Yayman (Der.), Yargı Yay., Ankara, 2003, s. 3-34.
İlber Ortaylı; Türk İdare Tarihi, TODAİE Yay., Ankara, 1978.
İlber Ortaylı; “Osmanlı Devleti’nde Laiklik Hareketleri Üzerine”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, (Ed. Ersin Kalaycıoğlu-Ali Yaşar Sarıbay), Beta Yay., İstanbul, 1986, s.159-170. İlber Ortaylı; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yay., İstanbul, 1995.
Cenk Reyhan; “Taşranın Osmanlı-Türk Siyasal Hayatına Etkisi: Bir Açıklama Modeli”, Toplum ve Bilim, Kış, 1999-2000, sayı 83, s. 267-291.
Cenk Reyhan; “Türkiye’de Modernleşmenin Kökenleri: Kalemiyye Sınıfı”, Amme İdaresi Dergisi, c. 31/4, 1998, s. 3-16.
Stanford Shaw; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye Tarihi (Çev. Mehmet Harmancı). c. I. E. Yay., İstanbul, 1992.
Tevkiî Abdurrahman Paşa; “Osmanlı Kanunnameleri”, Millî Tetebbular Mecmuası, c. I, sayı. 3, 1331.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara, 1988.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK Yay., Ankara, 1998.
Yaşar Yücel; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII, 152, s. 657-708.
Yaşar Yücel; “XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İdarî Yapısında Taşra Ümerasının Yerine Dair Düşünceler”, Belleten, XLI, 163, s. 495-506.