Halk Hekimliğinden Diş Hekimliğine: 19. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Dişçilik Mesleği (Erbab-ı Esnan)

Dişçilik mesleği Osmanlı devletinde tıbbın bir parçası olarak görülmemiş bu nedenle de genelde halk hekimleri tarafından yapılmıştır. 20. yüzyıl başlarında dişçilik mektebinin kurulmasıyla profesyonel ilk diş hekimleri yetiştirilmiştir. Ancak yetiştirilen dişçilerin sayılarının az olması nedeniyle ülkenin diş hekimi ihtiyacı tam olarak karşılanamamıştır. Bu nedenle de devlet tarafından halk hekimlerine geçici olarak, ''vekaleten diploma'' verilerek dişçilik mesleği hem yasal denetim altına alınmış hem de meslekten tam olarak anlamayan kişilerin dişçilik yapmasına engel olunarak toplum sağlığı korunmaya çalışılmıştır.

From Folk Medicine to Odontology: Profession of Dentistry in the Ottoman Empire in the 19th Century (Erbab-ı Esnan)

The profession of dentistry was not seen as a part of medicine in the Ottoman Empire so, generally, done by the folk healer. In the beginning of 20th century, first professional dentists-odontologists- were trained with the foundation of the college of dentistry. Nevertheless, few numbers of educated dentists were not sufficient to meet the requirement of dentists in the country. Therefore ''vicarious diploma'' were given temporarily by the goverment to folk healers, thus the profession of dentistry both taken under legal supervision and strived to protect the health of society by preventing someone, who had done before, completely irrelevant to profession.

Keywords:

Folk Medicine, College of Dentistry, History of Dentistry, Non-Muslim Ottoman Empire,

PDF

___

a) Arşiv Kaynakları/ Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Cevdet Maliye (C. ML.), 71/3263.
Cevdet Sıhhiye (C. SH.), 1/37, 5/235, 7/338, 10/456, 14/684.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhaberat ve Tensikat Kalemi (DH.EUM.MTK.), 77/49.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti Tahrîrât Kalemi (DH. EUM. THR.)18/44, 93/6.
Dahiliye Nezareti İdare Kısmı Evrakı (DH. İD.), 48-2/7, 48/-2/ 32, 48/- 2/45.
Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.),203/12, 387/71, 682/67, 933/67, 1630/120, 2022//30, 2277/32, 2460/128, 2517/14.
Dahiliye Nezareti Muhâberât-ı Umûmiye Dairesi (DH.MUİ.), 106/24, 100/-1/ 33.- 426/11.
Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO..),174/99, 179/104, 452/16. İrâde Hariciye (İ.HR..), 425/1329/M-02.
Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi (MF. MKT.), 307/35.
Meclis-i Vükelâ (MV.), 109/73, 148/18, 209/90, 212/186, 236/30, 243/43.
Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzatı (Y.PRK. AZN.), 25/30.
Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.. MTV.), 301/108.
Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK- ASK.), 252/92.
Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y. PRK. AZJ.), 54/76.
Zabtiye Nezareti (ZB.), 21/89, 40/69, 82/15, 316/103, 347/70, 347/95, 349/22, 383/25, 396/2, 422/35, 422/164, 426/11, 426/33, 426/58, 426/80, 427/5, 427/ 26, 427/34, 441/111, 603/19.
b) Diğer Kaynaklar
Akdeniz Sarı, Nil, “Osmanlılarda Tıphanenin Kuruluşuna Kadar Tıp Eğitimi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 22, (Şubat 1983), ss. 152- 182.
Aksu, Murat, Tıp Tarihi Açısından Türkiye’de Verem Savaşı, Türkiye Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu Yayını- Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Ankara, 2007.
Altıntaş, Ayten - Dinç, Gülten ve İbrahim, Başağaoğlu, “Basılı Tıp Yayınları Alanının Öncülerinden Biri- Tuhfetü’l-Tıb”, Editörler Hüsrev Hatemi, Aykut Kazancıgil, Tıp Tarihi Araştırmaları-History of Medicine Studies, sy. 10, Yüce Yayım, İstanbul, 2001, ss. 21-37.
Araz, Rıfat, Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, An- kara, 1995.
Arnaut, Tudora, “Gagauzlarda Halk Hekimliği”, Uluslar arası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7/Kasım/1997/Ankara, c. III, Yayına Hazırlayan Azize Aktaş Yasa, İmran Baba, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2000, ss. 53-63.
Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, hazırlayan Ali Şükrü Çoruk, 2. Baskı, Kitabevi Yayını, İstanbul, 2001.
Bali, Rıfat N., Sami Günzberg: Sarayın ve Cumhuriyetin Dişçibaşısı, Kitabevi Yayını, İstanbul, 2007.
Baytop, Turhan, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
Baytop, Turhan, “Eczaneler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994a, ss. 128- 129.
Baytop, Turhan, “Eczacı Mektebi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994b, ss.125- 126.
Baytop, Turhan, “Sultan Mahmud II Döneminde İstanbul’da Eczacılık”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 17-19 Şubat 1988, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1992, ss. 141- 148.
Çavdar, C. Ayşenur, “Günümüz Türk Halk Hekimliğinde İslam Öncesi Türk Tıbbının İzleri”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 17-19 Şubat 1988, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1992, ss. 309-313.
Çevik, Bülent, Konya’da Halk Hekimliği Uygulamalarının Dünü ve Bugünü, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2008.
Çıpa, Erdem, “Mcneıll’in “Salgınlar ve Halkları” Üzerine Düşünceler”, Toplumsal Tarih, sy. 22, (1995), ss.18-22.
Çubukçu, Bayhan, “Osmanlı İmparatorluğu Sağlık Sisteminde Eczacılığın Yeri ve Halka Ücretsiz İlaç Sağlanması”, Osmanlı, c. 8, Ankara, 2000, ss. 601-610.
Demirhan, Ayşegül, Kısa Tıp Tarihi, Bursa Üniversitesi Basımevi, 1982.
Duman, Tayip, “Mesleki ve Teknik Eğitimin Gelişimi”, Türkler, c. 15, Ankara, 2002, ss. 61-71.
Duranlı, Muvaffak, “Saha Türklerinde Halk Hekimliği İle İlgili Pratikler ve Bu Pratiklerin Değerlendirilmesi”, Fikret Türkmen Armağanı, Editörler: Güler Gülsevin, Metin Arıkan, İzmir, 2005, ss. 207-213.
Efeoğlu, Ahmet, “Başlangıçtan Günümüze İ. Ü. Diş Hekimliği Fakültesi”, Bilimsel Diş Hekimliğinde 100 Yıl, İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi 1908-2008, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2009a, ss. 1- 30.
Efeoğlu, Ahmet, “İ.Ü. Diş Hekimliği Fakültesinin Kuruluş ve Gelişiminde Emeği Geçenler”, Bilimsel Diş Hekimliğinde 100 Yıl, İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi 1908-2008, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2009b, ss. 51-59.
Ege, Rıdvan, Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri 1923-1998, 83. Kitap, Türk Hava Kurumu Basımevi, 1998.
Eren, İsmail, “Yugoslavya’daki Türk Sağlık Kuruluşları”, I. Türk Tıp Ta- rihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 17-19 Şubat 1988, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1992, ss. 21-33.
Erginöz, Hilmi, “Türkiye’de Sağlık İdaresi”, Dünyada ve Türkiye’de 1850 Yılından Sonra Tıp Dallarındaki İlerlemelerin Tarihi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 174-185.
Fişek, Nusret H, Halk Sağlığına Giriş, Hacettepe Üniversitesi Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını, Ankara, 1983.
Gürlük, Metin, “Alfred Kantorowicz ve Onun Türkiye’de Diş Tababeti- nin Batılılaşmasındaki Rolü”, Türk Tıbbının Batılılaşması Gülhane’nin 90. Kuruluş Yıldönümü Anısına 11-15 Mart 1988’de Ankara ve İstanbul’da Yapılan Sempozyuma Sunulan Bildiriler, Yayınlayanlar Arslan Terzioğlu-Erwin Lucius, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1993, ss. 164-168.
Hufford, David J., “Halk Hekimleri”, çev. Mustafa Sever, Millî Folklor, Yıl 19, sy. 73, (2007), ss. 73-80.
İvrendi, Mehmet – Akbal, İsmail – Canıtez, Murat, “Osmanlı İmparatorluğunun Son Yıllarında Gazete Reklamları ve Uygulamaları”, Selçuk Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü, sy. 13, 2005, ss. 237-257.
Kahya, Esin – Erdemir, Ayşegül D., Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/302, Anka- ra, 2000.
Kahya, Esin, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara, 1997.
Karaoğlan, Işıl, “Dünden Bugüne Dişhekimliği”, Sağlık I, sy. 39, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2001, ss. 357-361.
Kurum, Uygar, Düziçi’nde Halk Hekimliği, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde, 2008.
Kutludağ, Şerif, Denizli’nin Güney İlçesi ve Havalisi Folkloru, Pamukkale Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 1997.
Küçükbasmacı, Gülten (Gönül), Kastamonu’da Halk Tababeti, İnanış ve Uygulamaları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2000.
Mat, Afife, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Eczacılık”, Türkler, c. 17, Ankara, 2002, ss. 928-934.
Muğan, Nuri, “Diş Hekimliği”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, ss. 62.
Nuhoğlu, Hidayet Y., “Darülaceze”, DİA, c. 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul, 1993, ss. 512-514.
Öngel, Gülnur, Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 1997.
Özgen, Zübeyde Nur, Adana (Merkez) Halk Hekimliği Araştırması, Çuku- rova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Li- sans Tezi, Adana, 2007.
Özlü, Zeynel, “Saray-ı Hümâyun Dişçileri İle İlgili Bazı Notlar”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, sy. 60, (2011).
Sarı, Nil, “Osmanlı Darüşşifalarında Meslek Ahlakı”, Osmanlı, c. 8, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ss. 494-517.
Şehsuvaroğlu, Bedi N., İstanbul’da 500 Yıllık Sağlık Hayatımız, İstanbul Fe- tih Derneği Neşriyatı, sy. 21, İstanbul, 1953.
Şemseddin, Sami, Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1317.
Türk Ansiklopedisi, “Dişçilik ve Diş Cerrahisi”, c. XIII, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1966, ss. 346-348.
Uzel, İlter, “İkinci Meşrutiyet Döneminde (1908-1918) Osmanlı Ordusunda Sağlık Hizmetleri”, Dördüncü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1989, ss. 206-237.
Uzel, İlter, Ailenin Diş Sağlığı, Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yay., Ankara, 1991.
Uzel, İlter, “Osmanlı- Türk Diş Hekimliği”, Türkler, c. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1992, ss. 571-584.
Uzel, İlter, “Osmanlı-Türk Diş Hekimliği”, Osmanlı III, sy. 33, Ankara, 2000, ss. 769-783.
Uzel, İlter, “Osmanlı-Türk Diş Hekimliği”, XIII. Türk Tarih Kongresi, TTK, Ankara, 2001, ss. 633-667.
Uzel, İlter, “Türkçe Diş Hekimliği Terimleri Üzerine Görüşler”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, sy. 643, Temmuz sayısı, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 2005, ss. 36-47.
Uzel, İlter, “Türk Dişhekimliği Tarihi Çalışmalarına Kısa Bir Bakış”, Diş Hekimliği Dergisi, Yıl: 17, sy. 70, Temmuz- Ağustos, İstanbul, 2006, ss. 50-53.
Uzel, İlter, Türk Ortodonti Tarihi’ne Giriş, Uyum Ajans, Ankara, 2008.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. III, 2. Kısım, 5. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995.
Ünver, A. Süheyl, “Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940, ss. 933-960.
Yıldırım, Nuran, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, Ajans Es, İstanbul, 2010.
Yıldırım, Nuran, “Dünyada ve Türkiye’de Diş hekimliği Mesleğinde Kadınlar”, Toplumsal Tarih, sy. 171, (2008a), ss. 58-63.
Yıldırım, Nuran, “I. Dünya Savaşında Tıbbiyeliler ve 14 Mart’ın Tıp Bayramı Oluşu”, Toplumsal Tarih, sy. 171, (2008b), ss. 42-49.
Yıldırım, Nuran, “Darülaceze”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994a, ss. 555.
Yıldırım, Nuran, “Dişçi Mektebi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994b, ss. 62-63.
Zıllioğlu, Mehmed, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. 2, Türkçeleştiren Zuhuri Danışman, Zuhuri Danışman Yayınevi- Kardeş Matbaası, İstanbul, 1969.
Zıllioğlu, Mehmed, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. 7, Sadeleştiren Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1985.