Mir'atül-Ebdan Fi Teşrih-I A'Zai'l-İnsan'da Yer Alan Anatomi Terimleri Üzerine Bir Ön Çalışma: "Birinci Kısım: Osteoloji Hakkında"

Şanizade Mehmed Ataullah Efendi'nin Mir'atul-ebdan adlı eserinin osteoloji bölümünde yer alan anatomik terimleri ortaya koymak ve değerlendirmek amacıyla adı geçen eserin Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Kütüphanesinde bulunan basılı bir nüshası incelenmiştir. Kitabın ilk ana bölümü olan "osteoloji" ele alınmış; ilgili konular ve bunlara ait resimlerin alt yazılarının Osmanlıcadan çağdaş Türkçe abeceye çevriyazısı yapılarak, bu metinler incelenmiş; bu bölümlerde yer alan anatomik terimler saptanarak, bunlar Şanizade'den önce ve sonraki bazı eserlerde yer alan terimlerle karşılaştırılmıştır. Şanizade metinde anatomik terimin Arapçasını kullandıktan sonra, Türkçesini ve bazen de Yunanca ve Latincesini vermektedir. Eğer Türkçe bir karşılık vermiyorsa, o terimi açıklamaktadır. Kemik isimlerinde Arapça, Türkçe, Yunanca-Latince terimler kullanırken, kemiklerde yer alan bölgelerin adlandırılmasında hemen hemen hiç Türkçe terim kullanmamış, bu anatomik bölgeler Arapça isim ya da isim tamlamaları ile tanımlanmıştır. İsimlendirme, nadiren, hem Arapça isim tamlaması ile hem de Yunanca/Latince-Arapça isim tamlaması ya da terim kulanarak yapılmıştır. Bazı Avrupalı yazarların adıyla anılan anatomi terimlerine de rastlanmaktadır. Türkçe anatomi terminolojisinin oluşturulması sürecinde Şanizade'nin ne kadar etkin olduğunun belirlenebilmesi ise, onun koyduğu terimlerle, ondan önce ve sonra yazılmış olan eserlerde yer alan anatomi terimlerinin ayrıntılı olarak karşılaştırılmasıyla mümkün olabilecektir.

A Preliminary Study on the Anatomical Terms in Mir'at Al-abdan fi Tashrih-i A'zai'l-insan: "The First Part: On Osteology"

It was aimed to find out and to evaluate the anatomicaI terms in osteology section of Şanizade Mehmed Ata-aIlah's work Mirat al-abdan in this study and a printed copy of the book which is in Library of History of Medicine and Ethics Department of Ankara University Faculty of Medicine was examined. Topics and figure explanations in osteology section were transliterated from Arabic to the contemporary Turkish alphabet and evaluated; and then determined anatomical terms were compared to those ones before and after Şanizade's work. Şanizade used anatomical terms in Arabic and Turkish and sometimes in Greek and Latin. He explained Arabic terms, when he does not give their corresponding in Turkish. Arabic, Turkish, Greek and Latin terms were used in the names of bones, but Arabic anatomical terms only were used naming the parts of bones, without using almost any Turksh terms. Naming, rarely, were made by using Arabic noun phrases and Greek/Latin-Arabic noun phrases or terms. Anatomical terms bearing some European writers' names were encountered. It might be possible to determine how Şanizade influenced the constitution of Turkish anatomical terminology, comparing his terms to those ones before and after his work.

Keywords:

Anatomical terms, Şanizade, Mirat al-abdan Ottoman medicine, History of medicine,

PDF

___

Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, 6. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000.
Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, Tertîb-i Cedîd, Cild-i ‘Âşır, İkinci Tab‘ı, Matba‘a-i Osmâniyye, Dersa‘âdet, 1309.
Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, sadeleştiren: Tevfik Temelkuran, X. Cilt. Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1974.
Ahmed Lûtfî Efendi, Târîh-i Lutfî, Cild-i Evvel, Matba‘a-i ‘Âmire, Hicrî 1290.
Ahmed Lûtfî Efendi. Vak‘anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Yeni Yazıya Aktaran: Ahmet Hezarfen, Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.
Altıntaş, Ayten, “Tıbhane’de Eğitim,” Hüsrev Hatemi, Ayten Altıntaş, Türk Tıp Eğitiminin Önemli Adımları, CSA Global Publishing, İstanbul, 2005, ss. 61-66.
Ataç, Adnan, “14 Mart 1827 de Açılan Tıp Okulunun Açılışı ile İlgili Dört Belge,” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, II-III (1996/97), ss. 242- 257.
Cemâleddîn, Âyine’i-zürefâ (Âsâr-ı mu‘âsırînden Osmanlı Târîh ve Müverrihleri), İkdâm Matbaası, Dersa‘âdet, 1311.
Hasan Mazhar, Teşrîh-i Tavsîfî, Mebhasü’l-‘İzâm, Üçüncü tab‘ı. Mekteb-i Tıbbiyye’i Şâhâne Matba‘ası, İstanbul, Hicrî 1327 / Mâlî 1325.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Tıp Dilinin Türkçeleşmesi Meselesi,” Ekrem Kadri Unat, Ekmeleddin İhsanoğlu, Suat Vural, Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, ss. XIII-XXVIII.
Kâhya, Esin, “İki Osmanlıca Metinden Derlenmiş Anatomi ve Fizyoloji Terimleri,” Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1978, ss. 233-270.
Kâhya, Esin, Şemseddîn-i İtâkî’nin Resimli Anatomi Kitabı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 1996.
Kazancıgil, Aykut, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Anatomi. Özel Yayınlar, İstanbul, 1991.
Lewis, Bernard, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, çeviren: İhsan Durdu, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2000.
Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî yâhûd Tezkire-i meşâhîr-i Osmâniyye, üçünci cild, Dârü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire (Matba‘a-i Âmire), 1311.
Mehmed, Süreyya, Sicill-i Osmanî 1, yayına hazırlayan: Nuri Akbayar, eski yazıdan aktaran: Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.
Stambolski, Hristo, Miftâh-ı teşrih, Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne Matba‘ası, Dersa‘âdet, 1290.
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Usûl-ı ‘ilm-i hesâb, National Bibliothek, Wien [Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Kütüphanesi’nde bulunan fotoğraf baskısı].
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi. Hamse-i Sânîzâde 1. Mir’âtü’l-Abdân fî teşrîh-i a‘zâi’l-insân, 2. Usûlü’t-tabî‘a, 3. Mi‘yârü’l-etibbâ. Matba‘a-i Âmire, 1235.
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Târîh-i Şânî-zâde, cildü’s-sânî, Trabzonlı Bakırcıbaşı Mehmed Efendi-zâde Süleymân Efendi Matba‘ası, yayın yeri -, 1290.
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Târîh-i Şânî-zâde, cildü’s-sâlis, basıldığı matbaa -, yayın yeri -, 1291.
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi. Şânî-zâde Târîhi (1223-1237 /1808- 1821) 1, neşre hazırlayan: Ziya Yılmazer, Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş., İstanbul, 2008.
Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi. Şânî-zâde Târîhi (1223-1237 /1808- 1821) 2, neşre hazırlayan: Ziya Yılmazer, Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş., İstanbul, 2008.
Şehsuvaroğlu, Bedi N, “Hekim Şânizade Ataullah Efendi Biyografisi ve Eserleri,” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, XIV/3 (1951), ss. 482-495.
Şehsuvaroğlu, Bedi N, “Bizde Anatomi Öğretimine Dair,” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, XV/1 (1952), 365-412.
Şehsuvaroğlu, Bedi N, “Anatomi Tarihçemiz ve Dr. Hristo Stambolski,” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası XXXII/4 (1969), ss. 760-767.
Uludağ, Osman Şevki, “Tıbbiyede Dersler Nasıl Türkçeleştirildi [1],” Dirim, X/1-2 (1935), ss. 72-74.
Uludağ, Osman Şevki, “Tıbbiyede Dersler Nasıl Türkçeleştirildi [2],” Dirim, X/3 (1935), ss. 106-108.
Unat, Ekrem Kadri, “Osmanlı İmparatorluğunda Fransızca Tıp Öğretimi ve etkileri,” Dirim, LII/1-2 (1977), ss. 65-71.
[Uzluk] M. F. Nafiz, “Basma İlk Türk Tıb Kitabı ve Şanizade Tabib Ata [1],” Dirim, XI/5 (1936), ss. 144-146.
[Uzluk] M. F. Nafiz, “Basma İlk Türk Tıb Kitabı ve Şanizade Tabib Ata [2],” Dirim, XI/6 (1936), ss. 180-182.
Uzluk, Feridun Nafiz, 14 Mart 1951 Tıp Bayramı Dolayasıyla Şâni Zade Mehmet Ataullah, Örnek Matbaası, Ankara, 1951.
Uzluk, Feridun Nafiz, Türk Tıbbiyesinin 747 nci Kuruluş Yıl Dönümü Dolayısıyla Türkiye’de Anatomi Öğretiminin Gelişmesi ve Teşrihci Mazhar Paşa. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ankara, 1953.
Uzluk, Feridun Nafiz, “İlk Açılan Tıbbiyemiz-Şânizade’nin Anatomi Kitabı,” Ankara Tıp Fakültesi Mecmuası, XX/4 (1967), ss. 674-689.
Ünver, A. Süheyl, “Şanîzade Ataullah Efendi: Tıbbî Eserleri,” Dirim, XXII/8 (1947), 233-236.
Zeren, Zeki, Latince-Türkçe-Osmanlıca Anatomi Sözlüğü ve Türk Anatomi Terimleri, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul, 1946.
Zeren, Zeki, “İbn Sînâ’nın Türk Anatomi Terimleri Üzerine Tesiri,” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası XXV/2 (1952), ss. 585-596.
Zülfikar, Mükerrem Bedizel, “Tabip Şânî-zâde Mehmed Atâullah: Hayatı ve Eserleri,” Aykut Kazancıgil, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Anatomi, Özel Yayınlar, İstanbul, 1991, ss. 1-102.