Abbasîler Döneminde Yahudilerin Temel Eğitim Kurumları: Bet Ha-Seferler ve Beytülmidraslar

Asırların kazandırdığı sürgün tecrübesi Yahudilere cemaat olarak ayakta kalmanın, eğitimden geçtiği gerçeğini öğretmişti. Bu amaçla organize her cemaatte ilk ve orta öğretim kurumlarının kurulmasına önem verilmiştir. Din adamları eğitimin önemli bir dinî vecîbe olduğunu sıkça dile getirmişler; cemaatleri, çocukların eğitilmesi konusunda teşvik etmişlerdir. Cemaatlerdeki fakir ve yetim öğrencilerin eğitim masrafları cemaat yönetimleri tarafından üstlenilmiştir. Abbasîler döneminde Yahudi eğitiminin temelini, Tevrat ve Talmud öğretimi oluşturmuştur. 6-7 yaşlarında başlanan bet ha-sefer adı verilen ilkokullarda Tora (Tevrat)öğretimi yanında günlük ibadetlerde duaları okuyabilecek kadar İbranîce ve temel ibadet bilgileri ile bir Yahudide bulunması gereken vasıflar ve buna uygun alışkanlıklar kazandırılmaya çalışılırdı. İslam toplumuyla bütünleşmeye paralel olarak öğrencilere basit hesap bilgileri ve Arapça yazımı da öğretilmeye başlamıştır. Yahudilerde orta öğretim İslam kaynaklarında beytülmidras olarak bahsedilen bet ha-midraşlarda yapılırdı. Sinagogların yanında inşa edilen beytülmidrasların yönetiminden betdinler sorumluydu. İlkokula göre daha disiplinli olan beytülmidraslarda öğretim Mişna ve Talmud merkezli idi. Yahudiler, Abbasîler döneminde eğitim-öğretim kurumları açısından en organizeli cemaatlerden biri idi. Kurumsal tecrübeleri miladın ilk asırlarına dayanan Yahudiler, Mesih gelmeden önce mesihî toplumun oluşturulmasında eğitimli toplumun önemini çok iyi anlamış; boş yere isyanlar yerine cemaatlerini dinî yönden eğitmeye yoğunlaşmışlardır. Bu durum onları, yaşadıkları toplumda farklı kılarken, tarih boyunca onlara cemaat olarak varlıklarını devam ettirme imkânı da vermiştir. Din eğitimine her hal ve şartta öncelik veren Yahudiler, bu tutumlarını günümüzde de hâlâ devam ettirmekte, gerek İsrail gerekse dünyanın değişik devletlerinde kurdukları cemaat okullarında çocuklarını eğitmektedirler.

Institutions of Jewish Basic Education in the Abbasid Period: Beth Hassephers And Beth Hamidrashs

Living in excile for centuries had taught the Jewish people that the only way for them to survive as a community was through education. Because of this, the establishment of primary and secondary educationial institutions in every organized community was a vital issue. Religious leaders often emphasized education was one of the most important religious duties and encouraged their communities to educate their children. The costs for children of poor households and orphans were covered by the community leaders. The basis of Jewish education in the Abbasid period constituted of the teaching of the Torah and the Talmud. Children entered primary school, which was known as the beth hassepher, at the age of 6 or 7. Alongside the Torah education, they were taught as much Hebrew as was needed for daily prayers and they were also instructed in basic worshipping rituals. Another goal of the primary schools was to instruct the children in proper Jewish norms and conduct. In paralel with the integration into the Islamic society children were also taught basic arithmetic and Arabic script. Jewish secondary education was given at the beth hamidrash, which is known as bayt al-midras in Islamic sources. The beth din was responsible for the management of the bayt al-midras, which were built next to the synagogues. The education at the bayt al-midras, which was more disciplined compared to the primary schools, was focused on the Mishna and the Talmud. The Jews were one of the most organized communities in terms of educational institutions during the Abbasid Period. Whose organizational experience based on first centuries CE, Jews understood well that education was vital in making Messianic community before Mesiah would come. So, they gave up riots in vain and struggled for educating the Jewish community religious education. This situation set them apart from the society which they lived in, enabled them to keep existance as a community throughout the history as well. Jews, who gave priority to religious education disregarding the conditions, still continue to hold this behavior. They educate their children in the community schools which they established both in Israel and in other spots on the world.

Keywords:

Abbasids, Jews, Jewish history, Jewish Education, Jewish Elementary School, Beth Hassepher, Jewish Adult Education, Beth Hamidrash History of Education,

PDF

___

“Abak”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, I, 7.
Abramson, S., ba-Merkazim ve bi-Tefutsot bi-Tkufot ha-Geonim במרכזים הגאונים בתקופות ובתפוצות] Gaonluk Döneminde Merkezlerde ve Sürgünde (Yahudi Cemaatleri)], Yeruşalayim 1965.
Agus, A. Yitshak, “Tışuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel גאוני תשובות ובבל ישראל ארץ] “Filistin ve Irak (Bâbil) Gaonlarının Responsaları], Horev 12 (1956-57), ss. 194-216.
Ahima’ets ben Paltiel (1017-1060), Sefer Yuhasin יוחסין ספר] The Chronicle of Ahimaaz] [Şecere Kitabı], nşr. ve notlarla İng. trc. Marcus Salzman, New York 1966.
Amram (ben Şeşna) Gaon (ö. 871), Seder גאון עמרם' ר סדור] Amram Gaon’un Dua Kitabı], Part I, Hebrew text with Critical apparatus trans. with notes and Int. by David Hedegard, Motala 1951; Part II, The Order of Sabbath Prayer, Text edition with English trans. and Int. by Av Tryggve Kronholm, Centraltryckeriet: Boras 1974.
Arslantaş, Nuh, Emevîler Döneminde Yahudiler, Gökkubbe Yayınları: İstanbul 2005.
_______ , İslam Toplumunda Yahudiler, Abbasî ve Fatımî Dönemi Yahudilerinde Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İz Yayıncılık: İstanbul 2008.
_______ , İslam Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler, MÜİF Vakfı Yayınları: İstanbul 2009.
Ashtor, Eliyahu, [Strauss], “Kavim li-Dmuta şel ha-Kehila ha-Yahudit be-Mıtsrayim be-Yemey ha-Beynayim הקהילה של לדמותה קווים הבינים בימי במצרים היהודית] “Ortaçağ Mısırı’ndaki Yahudi Cemaatlerinin Bazı Hususiyetleri], Tsiyon 30 (1965), ss. 61-78; 128-154.
_______ , “ha-Hinuh ha-Yahudi be-Aratsot ha-Mizrah be-Yemey haBeynayim הבינים בימי המזרח-בארצות היהודי החינוך] “Orta Çağ'da Doğu Yahudilerinde Eğitim-Öğretim], Mahanayim 108 (1966), ss. 30-34.
Assaf, Simha, Tekufat ha-Geonim ve Sifruteha, Hartza’ot ve Şi’urim תקופת ושיעורים הרצאות וספרותה הגאונים] Gaonluk Dönemi ve Edebiyatı], nşr. Mordehay Margoliot, Yeruşalayim 1955.
_______ , “Avedim ve Sahar-avedim etsel ha-Yahudim be-Yemey haBeynayim הביניים בימי היהודים אצל עבדים-וסחר עבדים] “Orta Çağ’da Yahudilerin Köle Edinmesi ve Köle Ticaretindeki Rolleri], Tsiyon 4 (1939), ss. 91-125.
Bareket, Elinoar, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999.
Baron, Salo Wittmayer (1895-1989), A Social and Religious History of the Jews, I-XI, Columbia University Press: New York 1957.
_______ , The Jewish Community its History and Structure to the American Revolution, I-III, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1945.
_______ , “Saadia’s Communal Activities”, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 9-74.
Baskin, Judith R., “Some Parallels in the Education of Medieval and Christian Women”, JH 5 (1991), ss. 41-51.
_______ , “Hinuh Naşim Yahudiyot ve Haskalatan be-Yemey haBeynayim be-Aratsot ha-İslam ve ha-Natsrut יהודיות נשים חינוך Hıristiyan ve İslam” [והשכלתן בימי הביניים בארצות האסלאם והנצרות Dünyasındaki Yahudi Kadınların Eğitim-Öğretimi], Pe‘amim 82 (2000), s. 31-49.
Behar, Nisim, El Gid Para El Pratikante- Dini Uygulama Rehberi, trc. Mordehay Yanar, İstanbul 2004.
Belazurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir (ö. 279/892), Fütûhu’l-Büldân, nşr. Abdullah Enis et-Tabba- Ömer Enis et-Tabba, Beyrut 1987.
Benjamin (mi-Tudela) (XII. asır), Tudelalı Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001.
Ben-Sassoon, Menahem, “Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period”, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Köln 1995, ss. 17-31.
Berlin, Charles, “A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle of the Ottoman Empire: the Seder Eliyahu Zuta of Elijah Capsali and its Message”, Studies in Jewish Bibliography History and Literature in Honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, New York 1971, s. 21-44.
Bloch, Abraham P., The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremonies, Ktav Publishing House: New York 1980.
Buharî, Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), Sahîh, I-VI, nşr. Mustafa elBoğa, Beyrut 1407/1987.
Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr (ö. 255/869), el-Muhtâr fî’r-Reddi ale’nNasârâ, nşr. Muhammed Abdullah Şerkavî, Beyrut 1991/1411.
Cevad, Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, I-X, Beyrut 1976-1978.
Durî, Abdülaziz, “Enbar”, DİA, XI, 171.
Ebû Davûd, Süleyman b. Eş’as b. İshâk el-Ezdî (ö. 275/889), Sünen, Cidde 1998/1419.
Ebü’l-Ferec el-İsfahânî (ö. 356/967), Kitâbü’l-Eğânî, I-XXV, Kahire 1963.
Fischel, Walter J., “Hamadan”, EJd, VII, 1219-1220.
Friedman, Mordechai A., “Poligamya - Te‘udot u’Tışuvot min ha-Gniza הגניזה מן ותשובות תעודות – פוליגאמיה] “Yahudilerde Çok EşlilikGeniza’dan Örnek Dokümanlar], Tarbits 43 (1973-74), ss. 166-198.
Gil, Moshe, Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976.
_______ , Erets-Yisrael bi’Tkufat ha-Müslimit ha-Rişona בתקופת ישראל-ארץ הראשונה המוסלימית] İlk İslamî Dönemde Filistin], I-III, Yeruşalayim 1983.
_______ , be-Malhut Yişmael bi’Tkufat ha-Geonim בתקופת ישמעאל במלחות הגאונים] Gaonluk Döneminde Müslüman Hakimiyetinde (Yahudiler)], I-IV, Yeruşalayim 1997.
_______ , “Megilat Eviyatar- Makor le-Toldot Maavakiya şel Yeşivat Yeruşalayim be-mi-Hatsit ha-Şiniya şel ha-Mea he-yod-alef, מגילת אביתר – מקור לתולדות מאבקיה של ישיבת ירושלים במחצית השנייה של המגילה של חדשה קריאה א''הי המאה] “XI. Asrın İkinci Yarısında Yaşanan Kudüs Yeşivası Gaonluğu Mücadelesi İçin Bir Kaynak Olarak Eviyatar Gaon Tomarı], Perekim be-Toldot Yeruşalayim be-Yemey haBeynayim, ed. Benjamin Z. Kedar-Zvi Baras, Yeruşalayim 1979, ss. 39-106.
Goitein, Şlomo Dov, A Mediterranean Society, I-V, Berkeley: University of California 1967-1988.
_______ , “A Jewish Business Woman of the Eleventh Century”, SeventyFifth Anniversary Volume of the Jewish Quartely Review, ed. Abraham A. Neuman-Solomon Zeitlin, Philadelphia 1967, ss. 225-242.
_______ , “Side Lights on Jewish Education from the Cairo Geniza”, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isidore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, ss. 83-111.
Grossman, Avraham, “ha-‘Aliya le-Erets-Yisrael bi’Tkufat ha-Kivuş haMuslimi ha-Rişona המסלמי הכיבוש בתקופת ישראל-לארץ העלייה הראשונה] “İlk İslamî Dönemde Yahudilerin Filistin’e Yaptığı Göçler], Cathedra 8 (1978), ss. 136-144.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1990.
Hirsch, Emil G. ve dğr., “Education”, JE, V, 47-53.
Horowitz, Yehoshua, “ha-Bat bi’Tkufat ha-Geonim הגאונים בתקופת הבת “ [Gaonluk (İslam) Döneminde Yahudi Kızları], Divrey ha-Kongres ha’Olami ha-Esiri le-Mada‘ey ha-Yahadut (Yeruşalayim 16-24 be-Ogust 1989, Hativa Gımel: ha-Yetsira ha-Ruhanit ha-Yahudit), I, Yeruşalayim 1990, ss. 163-170.
İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed (ö. 668/1269), ‘Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ, nşr. Rıza Nizar, Beyrut [ty].
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (ö. 218/833), es-Sîretü’nNebeviyye, I-IV (İki mücellet), nşr. Mustafa Sakkâ ve dğr., Beyrut [ty].
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemalüddin Muhammed (ö. 711/1311), Lisânü’l-’Arab, I-XV, Beyrut: Daru Sadır [ty]. Jastrow, Marcus-Kaufmann Kohler, “Bet ha-Midrash”, JE, III, 116-118.
Kaplan, Zvi, “Batlanim”, EJd, VI, 325.
Kettânî, Muhammed Abdülhay (ö. 1962), et-Terâtîbü'l-İdâriyye, I-III, trc. Ahmet Özel, İstanbul 1993.
Khayyat, Shimon L., “The Interrelationship between Jews, Christians, Moslems and Others, as Reflected in Arabic Proverbs”, Essays on the Occasion of the Seventieth Anniversary of The Dropsie University (1909- 1979)”, eds. Abraham I. Katsh-Leon Nemoy, The Dropsie University: Philadelphia 1979, ss. 237-263.
Kutsal Kitap ve Deuterokanonik Kitaplar, The Bibli Society in Turkey, 2003. Lewis, Bernard, “Paltiel: a Note”, BSOAS 30 (1967), ss. 177-181.
Mann, Jacob, Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931.
_______ , The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford University Press: Oxford 1969.
Marx, Alexander, “Rab Saadia Gaon”, Essays in Jewish Biography, Philadelphia 1947, s. 3-38.
Mes’udî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, I-IV, nşr. M. Muhiddin Abdülhamid, es-Seâde: Mısır 1964.
Petachia (Ratisbonlu) (XII. asır), Tudelalı Benjamin&Ratisbonlu Petachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, trc. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001, s. 93-121.
Reif, Stefan C., A Jewish Archive from Old Cairo, The History of Cambridge University’s Genizah Collection, Curzon Press: 2000.
Rosenthal, Herman-Peter Wiernik, “Heder”, JE, VI, 314.
Safrai, Şmuel, “Elementary Education, its Religious and Social Significance in the Talmudic Period”, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, ss. 148-169.
Sassoon, David S., A History of the Jews in Baghdad, Letchworth 1949.
Sassoon, Isaac, The Status of Women in Jewish Tradition, Cambridge 2011.
Schechter, S., Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903.
Scheiber, Alexander, “Kata' Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger haNormandi הנורמנדי הגר עובדיה ממגילת נוסף קטע] “Yahudiliğe Giren Ovedya ha-Normandi’nin Tomarından Bazı Parçalar], Kiriyat Sefer 30 (1954-55), ss. 93-98.
Sidur Kol Ya’kov ke-Minhag Aram-Tısova צובה ארם כמנהג יעקב קול סדור ,trc. Liliane Zerbib (Kazes), İstanbul 2005.
Streck, M., “Enbar”, İA, IV, 264-265.
Şeelot u’Tşıvot ha-Geonim min ha-Gniza aşar be-Mıtsrayim, של ותשובות שאלות במצרים אשר הגניזה מן גאונים ,nşr. Louis Ginzberg, New York 1968.
Şerira Gaon (906-1006), İgeret Rav Şerira Gaon-Meturgam le-Laşon ha-Kodeş גאון שרירה רב אגרת] Rav Şerira Gaon’un Mektubu], nşr. ve İbranîceye trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Yeruşalayim 1991; İng. trc. The Iggeres of Rav Sherira Gaon, trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Yeruşalayim 1988.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), (Tefsîr) Câmiu’lBeyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut 1405/1984.
Wischnitzer, Mark, A History of Jewish Crafts and Guilds, New York 1967.