Batman İli Köprülerinin Mimari Açıdan Değerlendirmesi ve Tarihi Yollarla İlişkisi

Anadolu’da M.Ö. 8 bin – 5 bin yılları arasına tarihlendirilen Neolitik dönemde ortak yaşam anlayışıyla birlikte tarımsal faaliyetlerin artması gelişmeyi hızlandırmış ve topluluklar arasında ticari ilişkilerin artmasına yol açarak ticaret yollarının kurulmasına olanak sağlanmıştır. İnsanoğlu, gelişen teknoloji ve genişleyen sınırlar doğrultusunda coğrafi engelleri aşmak için çeşitli çözüm yolları üreterek köprüler inşa etmiştir. Ulaşım mimarisi içerisinde bir grup olan köprüler genel tanımı ile aralarında su, çukur, vadi, arazi, yol gibi doğal engeller bulunan, iki yakayı birleştirmek ve ulaşımı sağlayabilmek için yapılan ahşap, kâgir, asma veya ayaklı yapılardır. Asli görevi ulaşımı kolaylaştırmak olan köprüler ayrıca önemli ticaret yolları üzerinde yer alarak mimarlık tarihinde önemli bir gelişme göstererek günümüze ulaşmıştır. En eski örneklerinin akarsular üzerine ağaç dalları ve odunlarla basit olarak inşa edildiği düşünülen köprülerin zaman içerisinde uzun ömürlü ve daha işlevsel olmaları için taş kullanılarak belli bir mühendislik bilgisiyle tasarlanıp inşa edildikleri görülmektedir. Tarihsel süreç içerisinde artan ticaret yolları, gelişen mimarlık teknikleri ve mevcut coğrafi şartlar köprü yapımının gelişim sürecini etkileyen başlıca faktörlerdir. Anadolu’da inşa edilen köprüler “dik köprüler” ve “düz köprüler” olmak üzere iki farklı plan tipi göstermektedir. Çalışma kapsamımızı Kuzey Mezopotamya’nın bir parçası sayılan Batman ilindeki Dicle Nehri ve kolları üzerinde inşa edilmiş köprüler oluşturmaktadır. Söz konusu köprüler, kemer gözleri, mansap, memba, köprü uzunluğu ve omuzlaması, tempan duvarları, selyaran bölümleri ile köprü mimarlığı konusunda zengin bir biçimleniş göstermektedir. Nehir yataklarının değişen alan özelliklerine bağlı olarak köprü örneklerimizin tek veya çok gözlü köprü tipinde inşa edildiği görülmüştür. Bu çalışma ile konumuz dâhilindeki Batman köprülerinin tarihsel süreç içerisinde üstlendikleri roller ile kentler arasında ticareti sağlayan yollara katkıları araştırılmakta ve bununla birlikte bölgenin mimari anlayışının köprü mimarisine yansımaları ile ilgili sonuçlara ulaşmak çalışmamızın başlıca amaçları arasında bulunmaktadır.

___

  • Akurgal, E. (1989), Anadolu Uygarlıkları, İstanbul.
  • Arseven, C. E. (1965), Sanat Ansiklopedisi, C. III, İstanbul.
  • Boran, A. vd. (2009), Kurtalan’daki Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Eserleri, Siirt Valiliği Yayınları, Siirt.
  • Çevik, A. (2012), Hasankeyf Medeniyetlerin Buluştuğu Başkent, Ankara.
  • Danışman, G. H. (1978),”Kentleşme Sürecinin Başlangıcında Anadolu Uygarlıklarının Yeri”, Boğaziçi Üniversitesi Beşeri Bilimler Dergisi, Sayı.6, İstanbul.
  • Günel, G. (2010), “Anadolu Selçuklu Döneminde Anadolu’da İpek Yolu – Kervansaraylar – Köprüler”, Kepikeç Dergisi, S. 29, s. 133.
  • Hasol, D. (2008), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayın, İstanbul.
  • İlter, F. (1978), Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası, Ankara.
  • Kılıcı, A. (1987), “Hasankeyf Vakıf Eserleri”, Vakıf Haftası Dergisi, 5.
  • Kınal, F. (1987), Eski Anadolu Tarihi, Ankara.
  • Kozbe, G. (edt), 2017, Batman İli Kültür Envanteri, T.C. Batman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, C. I-II-III.
  • Memiş, E. (1995), Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya.
  • Miynat, A. (2008), Bir Ortaçağ Kenti Hasankeyf, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
  • Ödekan, A. (1997), Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Yem Yayınları, C. 2, s.1054, İstanbul.
  • Sözen, M.; Tanyeli, U. (1996), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
  • Tanyeli, G. (2008), Türkiye Köprüleri, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, s.231.
  • Tuncel, M. (1992), “Batman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Balaban – Beşir Ağa, Ankara: TDV, C. 5.
  • Tuncer, O. C. (1978), Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız, Vakıflar Dergisi, S. 25.
  • Tunç, G. (1978), Taş Köprülerimiz, Ankara.
  • Ünal, R. H. (2011), Az Tanınan Bir Ortaçağ Köprüsü: Pisyar, Sanat Tarihi Dergisi, XX/1.
  • Yurttaş, H. (1991), Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.